Nghề độc đáo nâng tầm ẩm thực của phụ nữ Huế xưa

Môn học trong nhà trường

Trước đây, dưới thời phong kiến, nữ công gia chánh chủ yếu là do mẹ đẻ truyền cho con gái, chị gái truyền dạy cho các em gái, mẹ chồng truyền dạy cho con dâu, con dâu trưởng truyền cho các em dâu... Chuẩn mực của người phụ nữ lúc đó là "tứ đức" gồm "công - dung - ngôn - hạnh". "Công" là tài năng của người phụ nữ. "Dung" là vẻ đẹp đứng đắn, chuẩn mực. "Ngôn" là lời ăn tiếng nói lịch thiệp, ứng xử thông minh, khéo léo. "Hạnh" là cái nết đáng quý của người phụ nữ như sự hiếu thảo, đức tính thủy chung, lòng thương người.

Vào năm 1917, trường Đồng Khánh (nay là trường THPT Hai Bà Trưng), ngôi trường nữ đầu tiên của 13 tỉnh Trung Kỳ được xây dựng tại Huế. Những tiểu thư khuê các từ các vùng Đập Đá, Nam Giao, Bến Ngự, Đông Ba, Vĩ Dạ, Kim Long của kinh thành Huế... bước ra khỏi chốn "màn che trướng rũ" và trở thành những nữ sinh duyên dáng.

Trong chương trình học của trường nữ sinh Đồng Khánh có môn nữ công gia chánh do những giáo viên có kinh nghiệm giảng dạy. Nữ công gia chánh là công việc của người phụ nữ trong gia đình. Công việc trong gia đình chủ yếu là: thêu thùa, may vá, nấu nướng, dọn dẹp nhà cửa, cách nuôi con, cách quản lý gia đình... Ngoài ra, nữ công gia chánh còn là nét văn hóa ứng xử, tác phong của phụ nữ Huế. Đó là "học ăn, học nói, học gói, học mở". Học ăn là học những phép lịch sự trong ăn uống. Học nói là học nói những điều hay, lẽ phải. Học gói là học cách tiết kiệm, giữ gìn, không lãng phí. Học mở là học tính rộng lượng, bao dung, sẵn sàng giúp đỡ người khác.

Trong một lần đi đến Trung tâm Văn hóa Phật giáo Liễu quán Huế, tôi đã xúc động và khâm phục khi được nghe nội dung cuốn sách "Thư gửi con" (Nhà xuất bản Phụ Nữ, 2012) của TS. Thái Kim Lan, một người phụ nữ xứ Huế lập nghiệp ở phương trời Tây. Được biết, "Thư gửi con" của TS. Thái Kim Lan dành cho cô con gái Mai Lan. Mai Lan sinh ra, lớn lên và sinh sống ở CHLB Đức, học tập nền giáo dục phương Tây nhưng cô gái này lại không giống như những người trẻ phương Tây khác. Bởi khi ra đời, Mai Lan được nằm trong chiếc nôi tre được mẹ cẩn thận đưa từ Việt Nam sang, được mẹ dạy cho tiếng Việt khá nhuần nhuyễn, được mẹ căn dặn "phải biết vâng lời của bà nội nghe con" và niệm Phật khi đã trưởng thành khôn lớn.

Nhà văn Hồ Đăng Thanh Ngọc, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Thừa Thiên – Huế, chia sẻ: "Nếu ai gặp Mai Lan cũng sẽ cực kỳ yêu quý cô, không những về bề ngoài xinh đẹp mà còn vì cái cách cô, một cô gái sống ở phương Tây biết giữ lễ phép truyền thống và lòng hiếu đạo của người phương Đông".

Nâng tầm ẩm thực

Nhờ học nữ công gia chánh, các món ăn của người phụ nữ Huế nổi tiếng cả nước. Theo thống kê, Huế chiếm 1.300/1.800 món ăn tại Việt Nam. Trong đó, bún bò, cơm hến, bánh bèo, bánh bột lọc nhân tôm, thanh trà, mè xửng, chè hạt sen, ruốc, tôm chua và tré là 10 đặc sản ẩm thực lọt vào top Đặc sản Việt Nam lần thứ nhất (năm 2012). Đặc biệt, bún bò là một trong số 12 món ăn Việt Nam được xác lập Kỷ lục châu Á trong năm 2012. Bên cạnh đó, có ít nhất 30 đến 50 món chay ở Huế.

Đặc biệt, dưới bàn tay khéo léo của người phụ nữ Huế, bánh Huế đã nổi tiếng khắp nơi. TS. Thái Kim Lan từng chia sẻ: "Bánh Huế là "bộ môn" đặc biệt của xứ Huế, không nơi nào sánh được. Từ xưa đến giờ, các bà nội trợ Huế đã nhuần nhuyễn trong công, hạnh, cố gắng sáng kiến cũng như hòa hợp, học hỏi thêm những nơi khác để tạo thành những chiếc bánh thơm ngon. Khi đãi khách, bánh Huế đã chinh phục được khẩu vị của người khách phương xa bằng hương vị cũng như vẻ đẹp nghệ thuật từ sự khéo léo của người phụ nữ. Đây là điểm rất dễ thương và đáng ghi nhớ trở thành nét tiêu biểu của đời sống văn hóa Huế". Trong ẩm thực bánh Huế, bèo - nậm - lọc là "bộ ba" đi với nhau trong trẹt bánh từ xưa. Bộ ba ấy góp phần tạo nên nghệ thuật ẩm thực đỉnh cao của bánh Huế.

Hiện chưa có thống kê cụ thể về số lượng của các loại bánh xứ Huế. Gần đây, Bảo tàng Văn hóa Huế đã thực hiện nhiều chuyên đề triển lãm về bánh Huế, đặc biệt là "Hương sắc bánh Huế". Thông qua triển lãm, nguồn gốc, nguyên liệu, cách làm và đặc biệt nhất là câu chuyện văn hóa ẩn chứa trong những chiếc bánh "đặc sản" của quê hương xứ sở đã được giới thiệu với du khách. TS. Thái Kim Lan từng chia sẻ: "Khi đãi khách, bánh Huế đã chinh phục được khẩu vị của người khách phương xa bằng hương vị cũng như vẻ đẹp nghệ thuật từ sự khéo léo của người phụ nữ".

Chính những phụ nữ xứ Huế, qua thời gian đã gìn giữ và nâng tầm nghệ thuật cho ẩm thực của cố đô, góp phần vào nền ẩm thực phong phú của Việt Nam.