Những nữ chứng nhân lịch sử trong mùa thu Cách mạng 1945

Nữ đại diện Đảng Dân chủ tân dự Đại hội Quốc dân Tân Trào

Sinh ra và lớn lên tại Hà Nội, trong một gia đình quan lại giàu có song cô tiểu thư lá ngọc cành vàng, Nguyễn Thị Khánh Thuận (Thanh Thủy) đã sớm được giác ngộ cách mạng. Người giác ngộ, dìu dắt bà là Chủ tịch Tổng hội Sinh viên Đông Dương - Dương Đức Hiền, sau đó trở thành người bạn đời của bà, giữ chức Bộ trưởng Bộ Thanh niên Chính phủ lâm thời (8/1945 - 3/1946).

Trong hồi ký, bà Khánh Thuận kể, tên Thanh Thủy là sáng kiến lấy chung một bút danh của bà và người yêu là ông Dương Đức Hiền khi viết bài đăng báo Cứu quốc và báo Độc Lập (thời kỳ bí mật). Đọc báo thấy bài ký bút danh chung là biết cả hai đều còn hoạt động yên lành. Khoảng giữa năm 1944, bà Thanh Thủy được cử về Hưng Yên hoạt động. Tại đây, bà được giao cho việc dịch sách từ tiếng Pháp. Đầu tiên là quyển Tư bản giãy chết (chung với Búa Tạ - bút danh của một cán bộ Xứ ủy Bắc kỳ), quyển sách vỡ lòng về Chủ nghĩa Mác, do Đảng Cộng sản Pháp xuất bản. Sau đó, bà còn dịch các chương Duy vật biện chứng và Duy vật lịch sử trong sách Lịch sử Đảng Cộng sản Liên Xô…

Ngày 16/8/1945, tại làng Kim Long, xã Tân Trào, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang, Quốc dân Đại hội Tân Trào đã chính thức khai mạc với sự tham gia của 60 đại biểu đại diện các miền, các giới, các đảng phái chính trị, các đoàn thể cứu quốc. Trong số đó, có vợ chồng bà Thanh Thuỷ và ông Dương Đức Hiền, đại diện cho Đảng Dân chủ Việt Nam.

Những kỷ niệm về chuyến đi dự Quốc dân Đại hội Tân Trào được bà Thanh Thủy chia sẻ trong cuốn tự truyện "Tình yêu và lý tưởng": "Trưa 16/8, chúng tôi lên tới Tân Trào - vừa rửa mặt xong đã có đồng chí đến giục ăn mặc chỉnh tề ra dự lễ xuất phát của đoàn Quân giải phóng đi đánh Thái Nguyên. Dưới bóng cây đa cổ thụ, đoàn quân đứng im phăng phắc, trật tự, oai nghiêm. Sau khi đồng chí Văn (đồng chí Võ Nguyên Giáp) đọc lệnh xuất phát, đồng chí Trần Huy Liệu thay mặt Đại hội chào mừng đơn vị giải phóng quân và chúc đơn vị đánh thắng quân Nhật ở Thái Nguyên. Tôi được thay mặt đại biểu nữ trong Đại hội lên nói. Tôi cảm động quá, nghẹn lời, chỉ nói được mấy câu: "Các đồng chí tiến lên, giải phóng Thái Nguyên rồi tiến thẳng về Hà Nội. Hẹn gặp nhau giữa Thủ đô hoàn toàn độc lập!".

Sau Đại hội Tân Trào, bà Thanh Thủy được điều về công tác ở Báo Cứu quốc, phụ trách trang "Phụ nữ". Tiếp đó, bà làm Báo Tiếng gọi phụ nữ (tiền thân của Báo Phụ nữ Việt Nam) tuyên truyền, vận động mọi tầng lớp phụ nữ vào đoàn phụ nữ Cứu quốc (trong Mặt trận Việt Minh)…

Cuối năm 1946, bà Thanh Thủy sang làm Phó trưởng ban Tuyên truyền Xung phong Trung ương của Tổng bộ Việt Minh, rồi tham gia Đảng đoàn Phụ nữ Trung ương, Ủy viên Ban Phụ vận Trung ương Đảng; Ủy viên Thường trực Trung ương Hội LHPN Việt Nam phụ trách Ban Tuyên huấn Trung ương Hội cho đến ngày nghỉ hưu... 

Nguyễn Khoa Diệu Hồng - cô gái Huế diễn thuyết trước Nhà hát Lớn Hà Nội

Chiều ngày 17/8/1945, ta đã biến cuộc mít tinh của Tổng hội viên chức (do chính quyền bù nhìn tổ chức) tại Quảng trường Nhà hát lớn thành phố Hà Nội thành cuộc mít tinh của quần chúng ủng hộ Việt Minh. Trong số những người tham gia diễn thuyết tại cuộc mít tinh có bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng, đội viên Đội Tuyên truyền xung phong của Đảng Dân chủ.

Bà Nguyễn Khoa Diệu Hồng (1914 - 2003) sinh tại làng An Cựu (Thành phố Huế) trong một gia đình quan lại có truyền thống yêu nước. Bà là Đại biểu Quốc hội khóa II và III, Ủy viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa III (1964 - 1971), Chủ tịch Hội LHPN Hà Nội từ 1954 - 1978.

Sinh thời, nhà văn Nguyệt Tú kể: "Tiếng nói của chị Nguyễn Khoa Diệu Hồng đầy khí phách cất lên giữa Quảng trường Nhà hát Lớn trong lòng Thủ đô Hà Nội chiều ngày 17/8/1945 vẫn còn ghi sâu vào trí nhớ mọi người. Đây là một trong những hành động mở màn quan trọng cho việc biến cuộc mít tinh do Tổng hội công chức thuộc Chính phủ Trần Trọng Kim tổ chức thành một cuộc tuần hành biểu dương lực lượng của quần chúng cách mạng trên các đường phố Thủ đô… Trên diễn đàn chiều hôm ấy có hai người lần lượt diễn thuyết: Chị Từ Trang và chị Nguyễn Khoa Diệu Hồng. Chị Từ Trang là một thiếu nữ Thủ đô, còn chị Diệu Hồng thì ít ai biết. Người con gái Huế ấy là con một quan thượng thư trong triều đình Huế, sinh ra và lớn lên ở Quảng Nam, sau đó làm cô giáo tiểu học Tam Kỳ, đã kêu gọi cả nước ủng hộ Việt Minh, đứng lên đạp đổ ách thống trị của thực dân Pháp và phát xít Nhật".

Qua nguồn tư liệu được chia sẻ từ bà Đặng Minh Chậu về người mẹ kế (bà Diệu Hồng là vợ sau của cựu Phó thủ tướng Đặng Việt Châu, bố đẻ của bà Minh Châu) thì bà Diệu Hồng có thuật lại:

"Chiều ngày 16/8/1945, đồng chí Chu Văn Tích gặp tôi báo cho biết là ngày 17/8/1945 trước Nhà hát Lớn sẽ có cuộc mít tinh của Tổng hội viên chức. Cấp trên quyết định biến cuộc mít tinh ấy thành cuộc mít tinh của Việt Minh. Đồng chí đưa cho tôi một mảnh giấy bằng bàn tay. Tôi đọc xong đề nghị cho chữa vài từ. Đồng chí đồng ý. Tôi nhận nhiệm vụ, trong đầu suy nghĩ: Nhật nó có thể chĩa súng vào bắn mình, mình có thể ngã xuống, nhưng chắc chắn sẽ có đồng chí khác tiếp theo. Mình phải hết sức bình tĩnh đọc cho dõng dạc lời kêu gọi thiêng liêng.

Sáng sớm 17/8, Đội Tuyên truyền xung phong chúng tôi vô cùng xúc động được ngắm lá cờ đỏ sao vàng của Tổ quốc kính yêu. Đồng chí Trần Lâm nhận nhiệm vụ treo cờ. Cả sáng đến trưa ngày 17/8 trời vẫn mưa. Vào khoảng 14 giờ trời tạnh, hửng nắng, tôi mặc áo dài tím, quần trắng, tay cầm ví đi cùng đồng chí Chu Văn Tích đến Nhà hát Lớn.

Đồng bào đã tề tựu đông đúc. Tôi len vào giữa đồng bào qua hàng rào sắt ngôi nhà to bên phải đường Tràng Tiền trước mắt giặc Nhật tiến tới lễ đài. Có một anh đang phát biểu, micro đổ, anh ấy lẩn đi. Tôi bước nhanh đến lễ đài, vội đưa ví cầm tay cho một thanh niên đứng bên cạnh, không quen biết nhưng đinh ninh là người của mình nên tôi cứ giao giữ ví để nhỡ mình ngã trước viên đạn thì vẫn còn trong ví món tiền cụ Lê Tiến Nghiêm, thân sinh chị Lê Tụy Phương, vừa ủng hộ Việt Minh.

Tôi bước lên lễ đài, các anh giữ máy khẩn trương chữa cho vang rõ tiếng. Tôi cất giọng: "Xin đồng bào giữ trật tự".

Cả biển người im phắc, tôi đọc rành rọt lời kêu gọi vắn tắt: "Nhật đã đầu hàng Đồng minh. Thời cơ thuận lợi đã đến, đồng bào hãy ủng hộ Việt Minh đấu tranh giành độc lập cho Tổ quốc".

Tôi vừa dứt lời thì tiếng hô "Ủng hộ Việt Minh" vang lên như sấm rền. Hàng chục lá cờ đỏ sao vàng nổi lên chạy tứ phía, trên gác hai Nhà hát Lớn, đồng chí Trần Lâm đã buông lá cờ đỏ rực cả Nhà hát Lớn. Tôi lẫn vào đồng bào, vô cùng xúc động phấn khởi đã hoàn thành nhiệm vụ".

Cuộc mít tinh đã biến thành cuộc biểu tình tuần hành trên đường phố Hà Nội, thu hút đông đảo quần chúng tham gia. Và ngày 19/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Xứ uỷ Bắc Kỳ và Thành ủy Hà Nội, các tầng lớp nhân dân Hà Nội đã vùng lên cướp chính quyền thắng lợi.

2 người phụ nữ kéo cờ Lễ Độc lập ngày 2/9/1945

Chiều ngày 2/9/1945, Lễ Độc lập được tổ chức trọng thể tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội. Chính phủ Lâm thời Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch ra mắt quốc dân. Trong ngày lễ trọng đại này, nữ Đội viên Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân Đàm Thị Loan (dân tộc Tày), từ chiến khu Việt Bắc về và nữ trí thức yêu nước Lê Thi, hoạt động trong phong trào yêu nước Hà Nội, đã vinh dự được kéo ngọn quốc kỳ màu đỏ, sao vàng 5 cánh lên đỉnh ngọn kỳ đài tại buổi lễ.

Bà Lê Thi, tên thật là Dương Thị Thoa, là con gái giáo sư, nhà nghiên cứu văn học, sử học Dương Quảng Hàm. Bà tham gia hoạt động cách mạng ngay từ khi còn là nữ sinh Trường Đồng Khánh (nay là Trường Trưng Vương, Hà Nội), gia nhập Đoàn Thanh niên Cứu quốc từ năm 17 tuổi.

Bà Đàm Thị Loan (ảnh trái) và bà Lê Thi thời trẻ

Bà Đàm Thị Loan là 1 trong số 34 thành viên của Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân. Sau ngày độc lập, bà Loan giữ chức Trung đội trưởng đơn vị tự vệ thành Hoàng Diệu và sau khi kháng chiến toàn quốc bùng nổ, bà lại trở về chiến khu Việt Bắc tiếp tục hoạt động. Bà Đàm Thị Loan sau này là Phu nhân của Đại tướng Hoàng Văn Thái.

Trong thời khắc lịch sử ấy, bà Đàm Thị Loan nâng cờ, bà Lê Thi cầm dây từ từ kéo cờ lên trong tiếng nhạc Tiến quân ca hào hùng. Lá cờ được kéo tới đỉnh cột, tiếng nhạc Tiến quân ca vừa chấm dứt thì Bác Hồ bước ra lễ đài đọc bản Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

-------------------

Nguồn tham khảo:

- "Tình yêu và lý tưởng", NXB Phụ nữ, Hà Nội, 1998.

- Lịch sử Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, tập 1, NXB Phụ nữ, Hà Nội, 2017.

- Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam.