Vương Tiểu Vân: Hành trình 10 năm ở ẩn và "cú sốc" làm rung chuyển giới Mật mã

Vừa qua, tại Paris (Pháp), Giáo sư Vương Tiểu Vân của Đại học Thanh Hoa (Trung Quốc) đã làm nên lịch sử. Bà trở thành người thứ 9 của Trung Quốc nhận Giải thưởng Quốc tế uy tín L'Oréal-UNESCO Vì Phụ nữ trong Khoa học. Bà được vinh danh không chỉ vì những cống hiến học thuật, mà còn vì một thành tựu gây chấn động: Giáo sư Vương Tiểu Vân đã phá vỡ các thuật toán mật mã hàng đầu thế giới. Khám phá này của bà đã thay đổi toàn bộ luật chơi và buộc cả thế giới phải nhìn nhận lại về sự an toàn của an ninh mạng và thương mại điện tử.

Công việc của cá nhân, theo lời bà chia sẻ, chỉ đơn giản là: "Tập trung vào nghiên cứu lý thuyết mật mã, để thế giới số của chúng ta an toàn hơn, xã hội hài hòa hơn và cuộc sống của mọi người hạnh phúc hơn".

Hành trình cô độc: Khi Toán học trở thành Mật mã

GS. Vương Tiểu Vân sinh ra trong một gia đình nông thôn ở Chu Thành, Sơn Đông. Cha của bà là giáo viên toán tiểu học. Dù ban đầu không định theo đuổi toán học nhưng sau khi đỗ vào Khoa Toán, Trường đại học Sơn Đông năm 1983, bà đã gắn bó với những con số suốt 10 năm. Dưới sự định hướng của thầy hướng dẫn, bà chuyển hướng từ Lý thuyết số thuần túy sang Mật mã học - lĩnh vực mới mẻ và đầy thách thức.

Đối với Vương Tiểu Vân, mật mã học không hề khô khan mà giống như một trò chơi "đặt câu đố và giải câu đố" vô tận.

Năm 1995, sau khi lấy bằng Tiến sĩ, bà từ chối cơ hội việc làm tại các doanh nghiệp lương cao để ở lại trường giảng dạy. Hành trình nghiên cứu của bà bắt đầu một cách khiêm tốn: Không có văn phòng riêng, không có kinh phí nghiên cứu, chỉ có một chiếc bàn nhỏ, một chiếc máy vi tính mua bằng tiền tiết kiệm và ánh đèn bàn trong nhà.

Mật mã học là cuộc chiến của lòng kiên nhẫn - một lĩnh vực đòi hỏi người ta phải "ngồi ghế lạnh" và bền bỉ trong nhiều năm. Mục tiêu của Giáo sư Vương Tiểu Vân là 2 "gã khổng lồ" được coi là không thể công phá lúc bấy giờ: MD5 và SHA-1. Hãy hình dung, 2 thuật toán này chính là "dấu vân tay số" độc nhất của mọi dữ liệu trên mạng (từ mật khẩu, giao dịch ngân hàng cho đến bí mật quân sự). 

Chúng quan trọng đến mức người ta ước tính, ngay cả những siêu máy tính quân sự mạnh nhất cũng phải mất tới 1 triệu năm mới có hy vọng phá vỡ chúng. Suốt 8 năm (1996 - 2004), Vương Tiểu Vân đã lặng lẽ làm việc. Bà thừa nhận đã viết tay hơn 400 trang giấy và hàng trăm phương trình phức tạp, đắm mình trong thế giới số, dù không có thành tựu nổi bật nào trong mắt đồng nghiệp. Đó là giai đoạn "10 năm ẩn mình" để mài sắc vũ khí.

Đột phá và "cú sốc" làm rung chuyển giới Mật mã

Bước ngoặt lịch sử đến từ ý tưởng đột phá của bà: "Chuyển đổi bit". Bà nhận ra rằng, trong quá trình tính toán của MD5 và SHA-1, bất kỳ lỗi nhỏ nào của bit (đơn vị thông tin nhỏ nhất) cũng gây ra "hiệu ứng tuyết lở" khiến toàn bộ hệ thống tính toán sụp đổ. Bà gọi chúng là "bit xấu". Ý tưởng của bà là tạo ra một "bit sát thủ" để kiểm soát và "tiêu diệt" các "bit xấu" đó một cách có chủ đích, từ đó tạo ra 2 dữ liệu đầu vào khác nhau nhưng lại cho ra cùng một dấu vân tay số (xung đột). Điều này đồng nghĩa với việc có thể giả mạo chữ ký điện tử.

Tháng 8/2004, tại Hội nghị Mật mã Quốc tế ở California (Mỹ), một khoảnh khắc lịch sử đã diễn ra. Để vinh danh phát hiện mang tính đột phá, Chủ tịch Hội nghị đã phá vỡ quy tắc: Thay vì chỉ có 2-3 phút, Giáo sư Vương Tiểu Vân được dành trọn 15 phút để trình bày. Khi bà công bố kết quả đầu tiên - rằng thuật toán bảo mật "bất khả xâm phạm" MD5 có thể bị phá vỡ chỉ bằng một máy tính thông thường chạy trong hơn một giờ - cả hội trường sững sờ. 

Tuy nhiên, sự bất ngờ chưa dừng lại. Đến khi bà trình bày kết quả phá mã thứ 3, toàn bộ khán phòng đã đứng dậy vỗ tay vang dội. Đó là sự công nhận cho một thiên tài đã thay đổi vĩnh viễn giới hạn của an ninh mạng.

Vương Tiểu Vân xúc động kể lại: "Lúc đó, tôi cảm thấy thật sự giống như một vận động viên vô địch, giành huy chương vàng Olympic".

Một năm sau, bà tiếp tục phá mã thành công SHA-1 - "mật mã Nhà Trắng". Các báo đài phương Tây đã đưa ra những tiêu đề gây sửng sốt như: "Sụp đổ! Khủng hoảng của Mật mã học". Tạp chí The Washington Times thậm chí đưa tin rằng công nghệ giải mã mới có thể mở đường vào các cơ quan quan trọng của Chính phủ Mỹ. Dù bà khẳng định công trình của mình là nghiên cứu cơ bản để thiết kế mật mã an toàn hơn, chứ không phải để làm hacker, nhưng sự thật là bà đã tạo ra một "trận động đất" và thúc đẩy một "cuộc cách mạng" mới. Mỹ buộc phải tuyên bố MD5 không còn an toàn và thúc đẩy việc chuyển sang các tiêu chuẩn mới (SHA-2, SHA-3).

"Bí quyết" giải tỏa phiền muộn sau những giờ nghiên cứu căng thẳng

Sau khi nổi danh toàn cầu, Vương Tiểu Vân nhận được lời mời làm việc từ nhiều quốc gia và công ty danh tiếng nhưng bà kiên định ở lại Trung Quốc. Bà được mời làm Giáo sư Thỉnh giảng tại Đại học Thanh Hoa và dành toàn bộ tâm huyết cho việc phục vụ quốc gia.

Thay vì tham gia vào việc thiết kế các tiêu chuẩn quốc tế mới của Mỹ sau khi bà làm rung chuyển chúng, Giáo sư Vương Tiểu Vân đã đưa ra một lựa chọn chiến lược: Bà tập trung xây dựng tiêu chuẩn mật mã đầu tiên của riêng Trung Quốc: Thuật toán SM3.

Ngày nay, SM3 không chỉ là một thuật toán, mà còn là hệ thống bảo mật cốt lõi được áp dụng rộng rãi trong các lĩnh vực kinh tế quan trọng của Trung Quốc, như tài chính và lưới điện quốc gia

Mật mã cuộc đời của bà gói gọn trong câu nói: "Phiền lòng đều là do mình tự nghĩ ra thôi".

Khi nghiên cứu, bà thừa nhận thường bị "chìm đắm" hoàn toàn nhưng không bao giờ cảm thấy vất vả. "Mặc dù cũng thường xuyên phát hiện ra mình đã đi sai đường nhưng không cần phải nản lòng. Khi đi không thông, chỉ cần đổi suy nghĩ, đổi con đường mà đi". Khi gặp bế tắc, bà không cố gượng ép mà chọn làm việc nhà hoặc ngắm cảnh ngoài cửa sổ. "Thường thì khi làm việc khác, hướng đi mới sẽ đột nhiên xuất hiện trước mắt", bà chia sẻ.

Hiện tại, Giáo sư Vương Tiểu Vân tập trung vào 2 lĩnh vực của tương lai là: Tạo ra lớp bảo mật mới chống lại máy tính lượng tử và đảm bảo an ninh cho Trí tuệ nhân tạo (AI).

Bà không chỉ muốn là người dẫn đầu, mà còn là người truyền lửa. Bà đặt mục tiêu đào tạo ra những sinh viên "có thể đối thoại với các nhà mật mã học hàng đầu thế giới" để mật mã học Trung Quốc luôn đi đầu thế giới.

Khi được hỏi về việc bị loại khỏi danh sách ứng cử Viện sĩ năm 2009, bà chỉ bình thản đáp: "Không sao cả, có được bầu hay không thì công việc vẫn phải làm như nhau".

Thông điệp cho phụ nữ: Niềm đam mê và sự kiên cường

Giải thưởng L'Oréal–UNESCO vinh danh bà không chỉ vì những thành tựu khoa học mà còn vì tinh thần truyền cảm hứng cho phụ nữ trẻ.

GS.Vương Tiểu Vân tin tưởng rằng: "Thông qua việc xây dựng một môi trường nghiên cứu khoa học toàn diện, thân thiện, cung cấp cơ hội giáo dục và phát triển nghề nghiệp công bằng, bình đẳng, phụ nữ trong lĩnh khoa học và công nghệ sẽ ngày càng mạnh mẽ hơn".

Thông điệp cuối cùng, được gửi gắm từ chính "người phá mã" đã thay đổi thế giới, là lời kêu gọi về niềm tin và sự kiên cường. Giáo sư Vương Tiểu Vân hy vọng giải thưởng danh giá này sẽ trở thành ngọn lửa khuyến khích: "Tôi mong giải thưởng này sẽ truyền cảm hứng cho nhiều phụ nữ hơn nữa theo đuổi nghiên cứu khoa học bằng niềm đam mê cháy bỏng. Tôi tin tưởng rằng phụ nữ có khả năng làm được mọi điều mà họ theo đuổi".

Đây không chỉ là lời nhắn nhủ, mà còn là tuyên bố mạnh mẽ về sức mạnh và vai trò của phụ nữ trong việc định hình tương lai của nhân loại.