80 năm ngành Văn hóa Việt Nam: Bản sắc Việt hội tụ, kết tinh và tỏa sáng

Từ Bản tuyên ngôn - Cương lĩnh đầu tiên của Đảng về văn hoá: Văn hoá phải soi đường cho quốc dân đi

Vào đầu những năm 40 của thế kỷ 20, trong rất nhiều công việc quan trọng và cần kíp phải chuẩn bị cho Cuộc tổng khởi nghĩa đánh đổ chế độ phát xít, thực dân phong kiến, lập nên chế độ dân chủ, cộng hòa, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và Tổng Bí thư Trường Chinh đã nhận rõ vai trò, đóng góp to lớn và quan trọng của văn hóa. Đòi hỏi cấp bách lúc này cần phải có một đường lối nhất quán cho hoạt động văn hóa, văn nghệ phục vụ sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Trước yêu cầu đó, tháng 2/1943, Ban Thường vụ TƯ Đảng Cộng sản Đông Dương đã thông qua Đề cương Văn hóa Việt Nam. Văn kiện nêu rõ 3 nguyên tắc vận động văn hóa: Dân tộc hóa, khoa học hóa và đại chúng hóa; đồng thời khẳng định văn hóa là một mặt trận, người làm văn hóa là chiến sĩ. 

Sau khi Đề cương về Văn hóa Việt Nam năm 1943 được ra đời, sự nghiệp cách mạng văn hóa dân tộc đã thực sự bước vào giai đoạn lịch sử, trở thành một bộ phận hữu cơ, đồng hành và phục vụ trực tiếp cho sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc giành độc lập tự do. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, văn hóa trở thành vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, góp phần hiệu triệu, đoàn kết toàn dân đứng lên giành chính quyền năm 1945 với cuộc cách mạng Tháng Tám, mở ra kỷ nguyên mới cho dân tộc. Khí thế cách mạng của những năm tháng hào hùng ấy còn lưu dấu mãi trong âm hưởng các ca khúc: Tiến quân ca (Văn Cao), Diệt phát xít (Nguyễn Đình Thi), Mười chín tháng Tám (Xuân Oanh)...

Trong kháng chiến chống Pháp (1945-1954), với phương châm "kháng chiến hóa văn hóa, văn hóa hóa kháng chiến", công tác báo chí, thông tin, tuyên truyền được đẩy mạnh; các loại hình văn nghệ như ca khúc cách mạng, thơ ca, kịch nói… ra đời mạnh mẽ, cổ vũ tinh thần yêu nước, ý chí chiến đấu của quân và dân ta. Trong Thư gửi các họa sĩ nhân dịp triển lãm hội họa năm 1951, Bác Hồ đã khẳng định: "Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy".

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ (1954-1975), văn hóa Việt Nam với đỉnh cao là các tác phẩm văn học, nghệ thuật sôi nổi phản ánh cuộc sống chiến đấu, lao động sản xuất ở miền Bắc và ý chí quật cường đấu tranh của đồng bào miền Nam. Nền văn hóa xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc dần được định hình, với sự phát triển của các thiết chế văn hóa như thư viện, bảo tàng, rạp chiếu bóng, nhà hát… phục vụ nhân dân, xây dựng con người mới XHCN.

Sự trưởng thành của ngành Văn hóa trong 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ thể hiện bản lĩnh chính trị, sự kiên cường, linh hoạt, khả năng thích ứng với mọi hoàn cảnh chiến tranh ác liệt. Không chỉ là công cụ tuyên truyền, đấu tranh, văn hóa còn thực sự là một nguồn sức mạnh nội sinh mạnh mẽ, cổ vũ, thôi thúc quân và dân ta đánh thắng giặc ngoại xâm, thống nhất đất nước.

Sau khi đất nước thống nhất năm 1975, văn hóa tiếp tục giữ vai trò nền tảng tinh thần của dân tộc, đi đầu trong hàn gắn vết thương chiến tranh, thúc đẩy tinh thần đoàn kết toàn dân tộc, đoàn kết quốc tế.

Đảng vẫn luôn coi trọng công tác lý luận trong lĩnh vực văn hóa, văn nghệ để định hướng hoạt động thực tiễn. Các luận điểm lớn về xây dựng nền văn hóa mới được thể hiện rõ trong văn kiện Đại hội IV và V của Đảng với quan điểm xuyên suốt văn hóa, văn nghệ là bộ phận hữu cơ của sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa. Chủ trương xây dựng nền văn hóa mới gắn với việc hình thành con người mới xã hội chủ nghĩa được triển khai đồng bộ.

Thành tựu văn hóa, văn nghệ giai đoạn này khá toàn diện: Văn học có nhiều sáng tác mới phản ánh cả niềm vui và trăn trở hậu chiến; sân khấu, âm nhạc, điện ảnh phát triển với nhiều tác phẩm tiêu biểu; báo chí, xuất bản được thống nhất và mở rộng; phong trào thể dục thể thao, hoạt động mỹ thuật, tranh cổ động… đều phục vụ tích cực nhiệm vụ chính trị và đời sống nhân dân.

...đến Nghị quyết chuyên đề đầu tiên về văn hoá của Đảng: Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc

Một bước ngoặt quan trọng trong tiến trình phát triển văn hóa Việt Nam diễn ra vào năm 1986, khi Đảng khởi xướng và lãnh đạo công cuộc Đổi mới toàn diện đất nước. Văn hóa Việt Nam tiếp tục giữ vai trò đặc biệt quan trọng, luôn tiên phong đi trước mở đường, định hướng dư luận cho các cải cách táo bạo về kinh tế, xã hội, góp phần thúc đẩy xây dựng Nhà nước pháp quyền và xã hội dân chủ, công bằng, văn minh; xây dựng một nền văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc, đồng thời không ngừng tiếp thu tinh hoa nhân loại, để tự làm mới mình trong dòng chảy thời đại.

Tiếp sau Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (1991) xác định: "Xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc". Theo đó, nhiều nghị quyết của Trung ương Đảng đã thể hiện sự quan tâm, coi trọng phát triển văn hóa. Nghị quyết Trung ương 5 (Khóa VIII, 1998) - nghị quyết chuyên đề về văn hóa đầu tiên của Đảng, khẳng định rõ: Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Nghị quyết số 33-NQ/TW (Khóa XI, 2014) nhấn mạnh: "Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học… Các nghị quyết trên là những định hướng quan trọng để đẩy mạnh xây dựng và phát triển mạnh mẽ nền văn hóa dân tộc.

Hội nghị văn hoá toàn quốc năm 2021 khẳng định: Văn hoá phải ngang hàng với kinh tế, chính trị và xã hội

Hội nghị văn hóa toàn quốc triển khai Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng được tổ chức ngày 24/01/2021 - Hội nghị đầu tiên sau 75 năm Ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ nhất năm 1946 - đã tạo sự lan tỏa, nâng cao nhận thức về vị trí, vai trò của văn hóa đối với sự phát triển đất nước trong hệ thống chính trị và các tầng lớp nhân dân: "Văn hóa là hồn cốt của dân tộc, nói lên bản sắc của dân tộc. Văn hóa còn thì dân tộc còn...". Theo đó, Đảng ta tiếp tục nhấn mạnh cần phải coi văn hóa ngang hàng với kinh tế, chính trị và xã hội.

Có thể khẳng định, Ngành Văn hóa 80 năm qua đã viết nên bản trường ca rực rỡ - nơi bản sắc Việt Nam được hội tụ, kết tinh và tỏa sáng. Văn hóa trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, là sức mạnh nội sinh, động lực phát triển bền vững; văn hóa cùng với thông tin, thể thao, du lịch luôn đồng hành với sự nghiệp cách mạng vẻ vang của Đảng và dân tộc. Với tuyên ngôn hành động: "Văn hóa là nền tảng - Thông tin là mạch dẫn - Thể thao là sức mạnh - Du lịch là nhịp cầu kết nối". Văn hóa theo cả nghĩa rộng và nghĩa hẹp đã và đang vươn mình phát triển mạnh mẽ, vượt qua mọi khó khăn, thách thức để đạt được những thành tựu to lớn, góp phần làm nên 80 mùa thu cách mạng vĩ đại của dân tộc Việt Nam ngàn năm văn hiến và anh hùng.