Bạo lực giới - góc nhìn từ vấn đề tảo hôn và hôn nhân cận huyết

Mặc dù bị cấm theo quy định của Luật Hôn nhân và Gia đình, nhưng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống vẫn đang tồn tại một cách dai dẳng trong cộng đồng các DTTS ở Việt Nam.

Theo số liệu công bố mới nhất về Kết quả điều tra, thu thập thông tin về thực trạng KTXH của 53 DTTS năm 2024 (Bộ Dân tộc và Tôn giáo, 2025), mặc dù tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết đã giảm hơn so với cuộc điều tra 2019 nhưng vẫn còn tồn tại dai dẳng ở vùng đồng bào DTTS và miền núi.

Hậu quả để lại dưới lăng kính "giới"

Hiện còn hơn 14,7% người DTTS tảo hôn, trong đó tỷ lệ nữ là 15,76% và nam là 13,45%.

Xét về yếu tố khoa học, việc kết hôn sớm, mang thai và sinh đẻ trong lứa tuổi vị thành niên, khi cơ thể sinh học của người mẹ chưa phát triển hoàn thiện để mang thai và sinh con gây ảnh hưởng lớn tới sức khỏe bà mẹ, sự phát triển bình thường của thai nhi và trẻ sơ sinh. Đây là nguyên nhân làm gia tăng tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em DTTS, tăng tỷ lệ tử vong ở trẻ em DTTS dưới 1 tuổi và dưới 5 tuổi, tăng tỷ lệ tử vong của bà mẹ DTTS liên quan đến thai sản.

Với hôn nhân cận huyết, thực tế và nhiều nghiên cứu cũng chỉ ra hệ quả dẫn đến các bệnh di truyền như tăng nguy cơ mắc các bệnh di truyền do cả bố và mẹ đều mang gen bệnh lặn, như bệnh tan máu bẩm sinh, hồng cầu liềm, bạch tạng và các bệnh về máu khác; trẻ sinh ra dễ gây dị tật bẩm sinh như sứt môi, hở hàm ếch, các vấn đề về xương khớp, và các dị tật khác cao hơn so với các cặp vợ chồng không cận huyết thống; trẻ cũng có thể chậm phát triển về thể chất, trí tuệ, và có nguy cơ bị thiểu năng trí tuệ, chậm nói, chậm đi, giảm tuổi thọ.

Đặc biệt, hôn nhân cận huyết tác động đến chất lượng dân số như suy thoái giống nòi (hôn nhân cận huyết thống làm giảm sự đa dạng di truyền, làm suy yếu sức khỏe và khả năng thích nghi của cộng đồng); tạo gánh nặng kinh tế về chi phí chăm sóc, điều trị các bệnh di truyền và dị tật bẩm sinh, ảnh hưởng đến kinh tế và cản trở sự phát triển của xã hội…

Ngoài ra, tảo hôn và hôn nhân cận huyết tuy là hai hành vi khác nhau về hình thức, nhưng có điểm chung rõ rệt đó là: Đa số cùng diễn ra phổ biến ở vùng DTTS; Cùng vi phạm quyền con người, đặc biệt là quyền của phụ nữ và trẻ em gái; Cùng bắt nguồn từ những chuẩn mực giới bất bình đẳng và cấu trúc xã hội phân biệt đối xử với phụ nữ và cùng là biểu hiện điển hình của bạo lực giới mang tính hệ thống.

Cụ thể, khi đặt trong cùng hệ quy chiếu về quyền lực, giới tính, văn hóa và cơ hội lựa chọn, việc tảo hôn và hôn nhân cận huyết thường cùng xuất phát từ việc tước đoạt quyền tự quyết của phụ nữ và trẻ em gái. Cả tảo hôn và hôn nhân cận huyết đều diễn ra mà không có sự đồng thuận thực sự của người nữ trong cuộc: Với tảo hôn, các em gái bị buộc kết hôn từ 13 đến 15 tuổi, khi chưa đủ khả năng nhận thức hoặc phản kháng. Với hôn nhân cận huyết, người nữ bị ép buộc kết hôn với họ hàng gần. Đây chính là biểu hiện của bạo lực giới vô hình - khi quyền kiểm soát cơ thể, hôn nhân, tương lai của phụ nữ bị nằm trong quyền quyết định của cộng đồng nam giới (cha, ông, anh trai, già làng, trưởng bản…).

Nguyên nhân đan xen, tạo ra "vòng tròn bạo lực"

Ở một số cộng đồng, đặc biệt các nhóm DTTS sống biệt lập như Mông, La Ha, Xinh Mun, tỷ lệ tảo hôn trùng lặp với hôn nhân cận huyết là phổ biến. Chúng ta có thể lấy một ví dụ điển hình: Trẻ em gái bị ép kết hôn với anh họ và bé gái đó sẽ chính thức bước vào một vòng tròn của bạo lực giới với các cơ chế sau:

(1) Bị rút ngắn tuổi thơ, tước quyền học tập: Tảo hôn thường khiến trẻ em gái phải bỏ học sớm, mất cơ hội phát triển kỹ năng, kiến thức, tiếng nói xã hội. Khi thiếu giáo dục, phụ nữ ít khả năng tự bảo vệ trước bạo lực, dễ chấp nhận vai trò lệ thuộc. Hôn nhân cận huyết thường càng làm gia đình khép kín, hạn chế tiếp xúc bên ngoài, củng cố vòng "thiếu hiểu biết, từ đó sẽ bị lệ thuộc, dễ chấp nhận bạo lực.

(2) Gia tăng nguy cơ bạo lực gia đình: Tảo hôn dẫn đến hôn nhân khi cả hai bên chưa trưởng thành tâm lý, dễ mâu thuẫn, xung đột. Trong hôn nhân cận huyết, các mối quan hệ gia đình, họ hàng đan xen chặt, nên bạo lực bị che giấu ("chuyện nhà, để nhà giải quyết"). Khi này, phụ nữ DTTS bị bạo lực khó tìm sự giúp đỡ vì vừa là nạn nhân, vừa bị ràng buộc huyết thống với người gây bạo lực.

(3) Ràng buộc kinh tế và quyền lực bất bình đẳng: Từ việc kết hôn sớm, phụ nữ không có nghề nghiệp ổn định, bị phụ thuộc kinh tế vào chồng hoặc gia đình chồng. Trong hôn nhân cận huyết, tài sản và đất đai vẫn nằm trong tay gia tộc, phụ nữ ít có quyền định đoạt; khi bị phụ thuộc kinh tế, sẽ khó thoát bạo lực, từ đó tiếp tục vòng lặp bất bình đẳng… Hệ quả lâu dài là chính các trẻ em gái DTTS sẽ trở thành người mẹ, người chị tiếp tục không có tiếng nói, tiếp tục chấp nhận các cuộc hôn nhân sắp đặt cho con cháu mình. Chuỗi bất bình đẳng giới này lặp lại một cách "êm đềm nhưng bền vững" nếu không có can thiệp bền vững.

Bất bình đẳng giới được hợp thức hóa bởi vỏ bọc "truyền thống"

Trong nhiều cộng đồng DTTS, tảo hôn và hôn nhân cận huyết đều được gắn, được che chắn bởi các phong tục, tập quán cũ như "tục cha ông", "lệ làng" để thực hành các "tục bắt vợ", "nối dõi tông đường", "không gả con ra ngoài". Vì vậy, tảo hôn cũng thường được coi là "chuẩn mực" để khẳng định trưởng thành, "đúng tuổi lấy vợ, lấy chồng" theo quan niệm cộng đồng, bất chấp luật pháp quy định.

Hoạt động truyền thông giảm thiểu tảo hôn và hôn nhân cận huyết đã và đang chú trọng huy động sự tham gia tích cực của cộng đồng, đặc biệt là nam giới.

Còn hôn nhân cận huyết được giải thích bằng lý do "giữ dòng máu thuần", "giữ đất trong họ" hoặc "giữ của cải cho gia đình". Điều này có nghĩa là có được sự đồng thuận xã hội ngầm (con gái lấy chồng sớm là tốt, lấy người trong cùng dòng họ thì an tâm); Và hầu hết, điểm quan trọng là các khái niệm "truyền thống" ở đây được hiểu và vận dụng một cách chọn lọc - giữ lại những yếu tố củng cố quyền lực gia tộc, duy trì sự kiểm soát của nam giới và hạn chế vai trò của phụ nữ.

Bên cạnh đó, do nhiều nguyên nhân chủ quan, khách quan khác nhau dẫn đến trình độ dân trí ở vùng DTTS còn chưa đồng đều, đồng bào còn thiếu hiểu biết về pháp luật, về quyền cá nhân và hệ thống quyền lực gia trưởng tồn tại lâu dài… Chính các yếu tố này biến bạo lực giới (từ tảo hôn, hôn nhân cận huyết) thành một điều "bình thường", làm mờ ranh giới giữa vi phạm pháp luật và những phong tục, tập quán cũ/có hại đã không còn phù hợp.

Như vậy, tảo hôn và hôn nhân cận huyết, dưới góc nhìn bình đẳng giới, không đơn thuần là hành vi vi phạm pháp luật mà còn là biểu hiện của bạo lực giới được duy trì bởi hệ thống văn hóa, xã hội và sự thiếu vắng "tiếng nói" của phụ nữ và trẻ em gái. Chỉ khi mọi trẻ em gái và phụ nữ ở vùng DTTS được sống, học tập và phát triển trong môi trường không bạo lực, được tôn trọng và có quyền lựa chọn tương lai của chính mình, thì khi đó, chúng ta mới có thể nói về một xã hội thực sự công bằng và nhân văn.