Lai Châu: Đẩy mạnh khôi phục và phát huy di sản văn hóa dân tộc Lự

Đánh thức những giá trị từng có nguy cơ mai một

Xã Khun Há là nơi tập trung đông đồng bào Lự sinh sống nhát tỉnh Lai Châu, trước đây, hình ảnh những khung cửi gỗ kẽo kẹt trong mỗi nếp nhà, tiếng hát dân ca khi mùa lễ hội về hay phong tục cưới hỏi truyền thống đã từng là “hồn cốt” của bản người Lự. Nhưng một thời gian dài, nghề dệt gần như gián đoạn, các làn điệu dân ca không còn được nhiều người trẻ biết đến, còn nghi lễ truyền thống bị giản lược theo nhịp sống mới.

Theo lãnh đạo UBND xã Khun Há, nguyên nhân của sự mai một xuất phát từ việc thanh niên rời bản đi làm ăn xa, sự du nhập văn hóa hiện đại, đời sống còn khó khăn nên người dân ưu tiên lao động sản xuất thay vì dành thời gian cho hoạt động văn hóa.

Trước thực trạng đó, tỉnh Lai Châu xác định việc khôi phục di sản văn hóa người Lự không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn bản sắc dân tộc mà còn là định hướng quan trọng để phát triển du lịch cộng đồng, một lĩnh vực đang trở thành mũi nhọn của địa phương.

Một trong những điểm sáng nhất của công tác bảo tồn văn hóa Lự là khôi phục nghề dệt truyền thống, được xem như “linh hồn” của phụ nữ Lự. Trên những khung cửi gỗ đã được tu sửa, những người phụ nữ như bà Lò Thị Phanh, Lò Thị Sương lại miệt mài dệt nên những tấm vải chàm với hoa văn độc đáo.

Từ năm 2020 đến nay, xã Khun Há đã triển khai nhiều lớp truyền dạy nghề dệt, thu hút hàng trăm phụ nữ trẻ tham gia. Các nghệ nhân cao tuổi được mời trực tiếp đứng lớp, hướng dẫn kỹ thuật nhuộm chàm, dệt thổ cẩm và tạo hoa văn truyền thống. Nhờ đó, kỹ năng dệt từng có nguy cơ thất truyền, đến nay đã có thế hệ kế cận.

Không những vậy, sản phẩm dệt Lự còn được hỗ trợ đăng ký nhãn hiệu tập thể, chuẩn hóa mẫu mã và đưa vào phục vụ du lịch. Nhiều du khách đến Bản Hon, Khun Há thích thú trải nghiệm nhuộm vải chàm, tự tay dệt khăn hoặc mua sản phẩm thổ cẩm làm quà. Điều này không chỉ giúp tăng thu nhập cho phụ nữ Lự mà còn tạo động lực để nghề truyền thống được duy trì bền vững.

Bên cạnh nghề dệt, người Lự còn sở hữu kho tàng dân ca, dân vũ phong phú, gắn liền với các nghi lễ cầu mùa, lễ cưới hay sinh hoạt cộng đồng. Để bảo tồn vốn quý này, các câu lạc bộ văn nghệ dân gian đã được thành lập tại các bản có đông người Lự sinh sống. Các nghệ nhân lớn tuổi được hỗ trợ kinh phí để truyền dạy cho thanh thiếu niên.

Nhiều tiết mục múa dân gian Lự như “múa khăn”, “múa nón”, “múa quạt” được đưa vào các sự kiện văn hóa của tỉnh, góp phần quảng bá hình ảnh người Lự đến du khách. Một số lễ hội truyền thống, như lễ cúng bản và lễ Căm Múi, được khôi phục một phần theo hướng phù hợp với đời sống hiện đại nhưng vẫn giữ nguyên tinh thần gốc.

Đặc biệt, tỉnh Lai Châu đã tăng cường tư liệu hóa di sản phi vật thể của người Lự thông qua việc ghi âm, ghi hình, xây dựng hồ sơ di sản để phục vụ lưu trữ và truyền dạy. Đây là bước đi quan trọng trong bối cảnh nhiều nghệ nhân lớn tuổi không còn khả năng biểu diễn thường xuyên.

Đưa văn hóa Lự trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc

Nhờ sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền và người dân, di sản văn hóa Lự đang dần trở thành nguồn lực thu hút du lịch, xã Khun Há được quy hoạch thành điểm du lịch cộng đồng kiểu mẫu với mô hình homestay mang đậm nét kiến trúc truyền thống Lự.

Du khách đến đây có thể trải nghiệm hành trình “một ngày làm người Lự”: Mặc trang phục truyền thống, học dệt vải, thưởng thức ẩm thực và tham gia múa dân gian buổi tối. Mô hình này đặc biệt phù hợp với du lịch trải nghiệm là một xu hướng mà du khách trẻ đang rất ưa chuộng.

Không dừng lại ở đó, tỉnh còn định hướng phát triển sản phẩm du lịch “mềm” từ văn hóa Lự như: Trình diễn nghệ thuật, trưng bày nghề dệt, workshop nhuộm chàm, du lịch ảnh hoặc tour khám phá kiến trúc nhà sàn truyền thống... Các sản phẩm này giúp du lịch Lai Châu đa dạng hơn, giảm phụ thuộc vào cảnh quan thiên nhiên.

Để bảo tồn văn hóa Lự một cách bền vững, tỉnh Lai Châu đã ban hành nhiều chính sách thiết thực, như: Hỗ trợ kinh phí phục hồi lễ hội và hoạt động văn hóa cộng đồng; đầu tư cơ sở vật chất cho nhà văn hóa bản; khuyến khích nghệ nhân truyền dạy nghề dệt, dân ca, dân vũ; lồng ghép bảo tồn văn hóa với Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số; hỗ trợ hộ dân tham gia mô hình homestay theo chuẩn du lịch cộng đồng.

Đặc biệt, phụ nữ và thanh niên – những lực lượng đóng vai trò then chốt trong bảo tồn văn hóa được ưu tiên tham gia các lớp tập huấn, hướng dẫn khởi nghiệp từ nghề dệt và du lịch văn hóa.

Chính sự kết hợp giữa Nhà nước hỗ trợ, cộng đồng chủ động và doanh nghiệp tham gia đã tạo nên mô hình bảo tồn văn hóa hiệu quả, tránh tình trạng “bảo tồn hình thức”, “bảo tồn để trưng bày”.

Trên hành trình khôi phục và phát huy di sản văn hóa của người Lự, Lai Châu đang dần xây dựng được mô hình bảo tồn hài hòa giữa truyền thống và phát triển kinh tế. Sự hồi sinh của nghề dệt, sức sống mới của các làn điệu dân ca, sự hấp dẫn của lễ hội truyền thống và các sản phẩm du lịch văn hóa đã tạo nên giá trị bền vững cả về kinh tế và tinh thần cho cộng đồng.

Trong thời gian tới, tỉnh sẽ tiếp tục hoàn thiện đề án bảo tồn văn hóa dân tộc rất ít người, tăng cường số hóa di sản và mở rộng mô hình du lịch cộng đồng gắn với bản sắc Lự. Đồng thời, đẩy mạnh quảng bá trên các nền tảng số để giúp văn hóa Lự tiếp cận du khách trong và ngoài nước.

Việc khôi phục thành công di sản văn hóa Lự không chỉ là niềm tự hào của đồng bào nơi đây mà còn góp phần làm phong phú bức tranh văn hóa Tây Bắc, tạo động lực cho phát triển du lịch và xây dựng bản làng giàu đẹp, bền vững.