Lễ cúng hồn trâu của người Lự - nghi lễ tri ân và gìn giữ bản sắc

Tri ân con trâu, trụ cột của sản xuất nông nghiệp

Theo các cụ già ở bản Hon, xã Khun Há, tỉnh Lai Châu, lễ Sú Khon Khoài theo tiếng dân tộc Lự nghĩa là Lễ cúng hồn, vía của trâu. Đây là một nghi lễ do đồng bào dân tộc Lự thực hiện nhằm tỏ lòng biết ơn những "ông trâu" đã gắn bó, đồng hành cùng người dân trong lao động sản xuất, mang lại mùa vụ bội thu cho bản làng.

Lễ Sú Khon Khoài của người Lự thường được tổ chức sau mùa màng, nhằm tri ân sự đồng hành bền bỉ của con trâu trong quá trình sản xuất, mang lại những vụ mùa no đủ. Sau khi hoàn thành công việc cày cấy, cả bản họp bàn, thống nhất việc tổ chức lễ. Thầy cúng đảm nhận việc xem ngày lành, chọn tháng tốt và chuẩn bị các nghi thức cúng tế theo phong tục.

Trong quá khứ, khi số lượng trâu trong bản còn nhiều, bà con đã dành riêng một khu bãi trên đồi rừng để tạo nên sàng khoài (bãi trâu), nơi thả trâu chung của cả bản mà không cần người trông coi. Ngày nay, cùng với sự phát triển của máy móc, công cụ hỗ trợ sản xuất, việc nuôi trâu giảm dần. Tuy vậy, những bãi trâu vẫn được duy trì để phục vụ các hộ còn chăn nuôi, đồng thời lưu giữ một phần giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng người Lự.

Sau khi thầy cúng chọn được ngày lành, các chủ trâu cùng nhau lên sàng khoài, dắt trâu về nhà chuẩn bị cho nghi lễ quan trọng. Đoàn rước khởi hành với các chủ trâu đi đầu, bên cạnh là những con trâu đã gắn bó, giúp đỡ gia đình suốt một năm lao động.

Tiếp đó, đoàn nhạc lễ xuất hiện trong tiếng trống, tiếng chiêng vang vọng, báo hiệu lễ hội chính thức bắt đầu. Đoàn rước trâu gồm những chàng trai, cô gái múa đẹp, hát hay nhất bản, vừa đi vừa khua trống, đánh chiêng, tạo nên khung cảnh rộn ràng, sinh động. Các cô gái trình diễn điệu xòe truyền thống tươi vui đón trâu về, trong khi các chàng trai lắc mõ trâu, dẫn đường để hồn trâu không bị lạc giữa không gian núi rừng rộng lớn.

Khi đoàn rước về đến nơi hành lễ, các thầy cúng đã chờ sẵn tại cổng, bên cạnh là lễ vật do những thanh niên khỏe mạnh mang theo. Các chủ trâu đưa trâu vào chuồng cúng, đoàn nhạc lễ và đoàn rước cũng tập trung trước khu vực hành lễ.

Một con gà trống được lựa chọn kỹ lưỡng làm vật hiến tế, đặt trên tay thầy cúng. Trong lúc hành lễ, thầy cúng vừa khấn vừa nhấc vai trâu qua vai, lưng trâu, mô phỏng động tác tháo ách mỗi khi trâu trở về sau một ngày lao động vất vả.

Gắn kết cộng đồng qua nghi lễ thiêng

Kết thúc nghi lễ cúng vai trâu, các thầy cúng tiếp tục tiến hành lễ cúng hồn trâu. Mâm lễ gồm xôi, gà, cuộn chỉ trắng, cỏ non, nước sạch, cơm, gạo, thóc, muối, nước quả bồ kết, rượu sáp ong. Ở phần cuối nghi lễ, mâm cúng được kính cẩn dâng lên thần linh, thể hiện lòng biết ơn và ước nguyện hồn trâu về với trâu, hồn người về với người, cầu mong sự bình an, no đủ.

Sau lễ cúng hồn trâu, thầy cúng hướng dẫn các chủ nuôi trâu đến bàn lễ chính ở trung tâm sân, nơi đã bày sẵn lễ vật để tiến hành nghi thức buộc chỉ tay. Bàn lễ được trang trí đầy đủ với xôi, gà, rượu, chỉ trắng, tạo nên không khí trang nghiêm. Các chủ trâu, đại diện cho cộng đồng, bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn đối với đóng góp của trâu thông qua nghi thức buộc chỉ tay do thầy cúng thực hiện.

Thầy cúng cùng các chủ nuôi trâu ngồi quanh bàn lễ, đặt ngón tay lên bàn, vừa buộc chỉ vừa khấn xin thần linh ban phúc, cho trâu trả hồn chủ. Khi nghi lễ kết thúc, mọi người cùng hòa vào không khí vui tươi, tổ chức bữa ăn chung để chia sẻ niềm vui và tôn vinh con trâu.

Ngày hôm sau, trâu được thả lên bãi chung, hòa mình vào thiên nhiên. Khi lúa chín, bước vào vụ mùa mới, gia đình lại đón trâu về chăm sóc và tiếp tục sản xuất. Mối quan hệ gắn bó giữa con người và trâu không chỉ là nền tảng của nông nghiệp mà còn là biểu tượng cho sự gắn kết, đồng lòng của cộng đồng.

Khép lại lễ Sú Khon Khoài, thầy cúng mời trai bản trên, gái bản dưới, không phân biệt già trẻ cùng tham gia múa xòe, vui chơi trong các trò chơi dân gian của dân tộc như đi cà kheo, kéo co, đánh cầu lông gà… Người Lự quan niệm, càng vui vẻ, càng hân hoan thì may mắn càng nhiều. Niềm tin ấy hiện hữu rõ nét trong bức tranh lễ hội rộn ràng, ấm áp tình người và đậm đà bản sắc văn hóa.

Trải qua thời gian, với đồng bào Lự tục cúng hồn trâu luôn là nghi lễ tốt đẹp, nhắc nhở mọi người biết ơn, trân quý những "ông trâu", coi trâu là một thành viên không thể thiếu trong mỗi một gia đình.