Nét duyên răng đen độc đáo của phụ nữ dân tộc Lự

Nụ cười răng đen và câu chuyện đời người

Không còn phổ biến như trước, nhưng hàm răng đen óng ấy vẫn là dấu ấn văn hóa đặc trưng, gắn với quan niệm thẩm mỹ, đạo lý và phẩm hạnh của người phụ nữ Lự qua nhiều thế hệ.

Trong cộng đồng người Lự sinh sống tập trung ở ở xã Khun Há, phong tục nhuộm răng đen từng được xem là một dấu mốc quan trọng của đời người phụ nữ. Khi bước vào độ tuổi trưởng thành, thiếu nữ Lự nhuộm răng để khẳng định sự đoan trang, nền nếp và sẵn sàng cho cuộc sống gia đình. Răng càng đen, càng bóng được coi là càng đẹp, càng thể hiện sự khéo léo và đức hạnh.

Ngày nay, giữa nhịp sống mới, chuẩn mực thẩm mỹ đã thay đổi, phong tục này không còn được lớp trẻ tiếp nối rộng rãi. Tuy nhiên, với nhiều phụ nữ lớn tuổi, nhuộm răng đen vẫn là một phần ký ức không thể tách rời, là niềm tự hào thầm lặng về bản sắc tộc người.

Ở tuổi 65, bà Tao Thị Hung, người phụ nữ Lự ở Bản Thẳm, vẫn giữ hàm răng đen bóng, kết quả của những lần nhuộm răng đầu đời cách đây hơn nửa thế kỷ. Trò chuyện với chúng tôi, bà chậm rãi kể lại ký ức về những ngày còn là thiếu nữ. 

"Ngày ấy, con gái Lự lớn lên là phải nhuộm răng. Không nhuộm thì bị coi là chưa trưởng thành, chưa biết giữ nếp nhà. Tôi nhuộm răng từ năm 13 tuổi, vừa háo hức, vừa lo vì phải kiêng ăn, kiêng nhai nhiều ngày liền. Nhưng khi răng lên màu đen bóng, ai cũng khen đẹp, mình cũng thấy tự hào lắm", bà Hung chia sẻ.

Theo bà Tao Thị Ín (57 tuổi), ở Bản Thẳm, việc nhuộm răng không chỉ để làm đẹp mà còn gắn với ý thức giữ gìn bản thân, giữ gìn gia phong. Nguyên liệu để nhuộm răng đen cũng khá đơn giản gồm có, cây ngứa, bếp lửa. Trong mỗi gia đình người Lự, phụ nữ đều trang bị cho mình những vật dụng cần thiết, sẵn có để nhuộm răng đen. 

Cứ mỗi buổi tối, sau khi cơm nước xong, bên bếp lửa, họ mang cây ngứa ra đốt để nhựa cây ngứa chảy ra, sau đó họ sẽ lấy khói đen ám trên cây ngứa chà lên răng để nhuộm răng thành màu đen, lặp đi lặp lại nhiều lần trong vòng từ 30 phút đến 1 tiếng.

"Bây giờ con cháu không còn nhuộm răng nữa, mình cũng không ép. Nhưng tôi vẫn giữ hàm răng này như giữ kỷ niệm của tuổi trẻ, của phong tục ông bà để lại. Nhìn vào đó là nhớ đến mẹ, đến bà, đến những ngày xưa cũ trong bản", bà Ín nói thêm.

Hàm răng đen của bà không chỉ là dấu vết thời gian mà còn là một lát cắt văn hóa, phản ánh quan niệm thẩm mỹ từng rất phổ biến trong cộng đồng người Lự, cũng như trong xã hội Việt Nam truyền thống.

Gìn giữ phong tục trong dòng chảy nếp sống mới

Theo bà Lò Thị Đi, cán bộ Văn hóa xã Khun Há, phong tục nhuộm răng đen là một trong những nét văn hóa tiêu biểu của người Lự trên địa bàn, gắn bó chặt chẽ với đời sống phụ nữ.

"Trước đây, nhuộm răng đen gần như là phong tục bắt buộc đối với phụ nữ Lự khi đến tuổi trưởng thành. Đó không chỉ là vấn đề thẩm mỹ mà còn thể hiện nề nếp, giáo dục gia đình và bản sắc tộc người. Tuy nhiên, cùng với sự giao thoa văn hóa và tác động của đời sống hiện đại, phong tục này hiện nay chủ yếu còn được lưu giữ ở thế hệ phụ nữ trung niên, cao tuổi", bà Đi cho biết.

Theo bà, việc phong tục nhuộm răng đen dần mai một là xu thế khó tránh, song giá trị văn hóa của nó vẫn rất cần được ghi nhận và bảo tồn. Xã Khun Há đã và đang phối hợp với Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Lai Châu tiến hành sưu tầm, ghi chép tư liệu, hình ảnh, lời kể của các bà, các mẹ để lưu giữ tri thức dân gian liên quan đến phong tục này.

"Quan điểm của chúng tôi là tôn trọng sự lựa chọn của người dân, không áp đặt việc khôi phục phong tục theo cách cứng nhắc. Điều quan trọng là giúp thế hệ trẻ hiểu rằng nhuộm răng đen từng là nét đẹp, là chuẩn mực thẩm mỹ và đạo đức của cha ông, từ đó hình thành ý thức trân trọng bản sắc văn hóa dân tộc mình", bà Đi nhấn mạnh.

Trong các dịp lễ hội, ngày hội văn hóa các dân tộc, hình ảnh phụ nữ Lự với trang phục truyền thống, khăn đội đầu và hàm răng đen vẫn được giới thiệu như một điểm nhấn đặc sắc. Không ít du khách tỏ ra thích thú khi được nghe kể về quy trình nhuộm răng, về quan niệm "răng đen mới là đẹp" của phụ nữ Lự xưa.

Cùng với đó, phụ nữ Lự ngày nay vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc truyền dạy các giá trị văn hóa khác như dệt thổ cẩm, gìn giữ nếp nhà sàn, phong tục tập quán trong gia đình. Dù không còn nhuộm răng, nhiều người trẻ vẫn ý thức rõ trách nhiệm kế thừa và phát huy bản sắc theo cách phù hợp với đời sống mới.

Giữa sự giao thoa của truyền thống và hiện đại, hàm răng đen của những người phụ nữ như bà Tao Thị Hung, Tao Thị Ín... vẫn lặng lẽ kể câu chuyện về một thời đã qua. Đó không chỉ là ký ức cá nhân, mà còn là ký ức cộng đồng, góp phần làm nên bức tranh văn hóa đa sắc của các dân tộc Việt Nam. 

Trong dòng chảy nếp sống mới, việc trân trọng và ghi nhận những phong tục như nhuộm răng đen chính là cách để gìn giữ chiều sâu văn hóa, nơi người phụ nữ luôn là điểm tựa bền bỉ của bản sắc dân tộc.