Người Tày ở Văn Bàn bảo tồn và phát huy di sản “Khắp Nôm”

Khắp Nôm trong đời sống của người Tày

Quá trình sinh sống và lao động sản xuất, người Tày đã hình thành nên nhiều giá trị văn hóa tinh thần độc đáo, một trong đó là văn hóa “Khắp Nôm”, nghĩa là hát dân ca Nôm của người Tày ở Văn Bàn. Bằng những câu hát Nôm, nhưng lại bày tỏ nhiều nỗi niềm trao gửi tâm tình, ý nguyện của con người với con người, con người đối với thiên nhiên trời đất, con người với các vị thần linh.

Ông Nguyễn Ngọc Thanh, Sở Văn hóa và Thể thao Lào Cai, cho biết: Khắp Nôm còn gọi là Khắp Tay, có nghĩa là hát của người Tày, là làn điệu hát dân ca cổ của người Tày vùng Văn Bàn, tỉnh Lào Cai. Có nhiều loại hình Khắp Nôm nhưng cơ bản có 3 loại hình: Khắp Nôm đơn (kiểu hát một người, kiểu hát tự sự), Khắp Nôm đôi (kiểu hát hai người, có thể một nam- một nữ hát đối đáp giao duyên), Khắp Nôm đông người (kiểu hát có đông người tham gia), trong đó kiểu hát nhiều người có khi hát kéo dài 3 ngày 3 đêm không hát hết lời, chưa phân thắng thua vì vốn văn hóa và đặc biệt là lời khắp ứng tác tài tình ngay tại cuộc hát…

Nội dung và hình thức hát đa dạng và phong phú, lời ca mượt mà thắm đượm trữ tình, ca ngợi tình yêu quê hương đất nước, bản chất chăm chỉ của người Tày…Người Tày chia thành hát dân ca sinh hoạt hằng ngày và hát dân ca nghi lễ với nhiều bài như bài Khắp chúc mừng năm mới, Khắp Chấm Chiêng, Khắp mời rượu, Khắp 12 mùa hoa kể đến từng tháng trong năm…và hát nghi lễ Khắp so pạu ư- Hát xin đón dâu, hát mừng nhà mới…Đối tượng tham gia vào cuộc hát gồm có các cụ cao niên, trung niên và thanh niên. Khi hát người Tày dùng cây đàn tính và chùm chuông nhạc, sáo hoặc trống làm nhạc đệm cho bài hát thêm mượt mà.

Hành trình trở thành Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Với sức sống bền bỉ trong văn hóa truyền thống của người Tày, và có nhiều ý giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật…và sức sống của Khắp Nôm trong cộng đồng người Tày, huyện Văn Bàn hiện nay duy trì thường xuyên.

Những câu Khắp Nôm trau chuốt, mượt mà, tinh tế, là cơ sở để nhận diện giá trị nghệ thuật sắc vốn có ban đầu với sự phát triển của nó theo thời gian, trong đó Hát ru thường hát trong một không gian yên tĩnh để ru trẻ ngủ. Ca từ trong những câu hát này thường nhẹ nhàng, ca ngợi, khuyên nhủ với những ước vọng tốt đẹp.

Hát hai người có thể là một trai một gái hát đối giao duyên, trao đổi tâm tình, cũng có thể hát đối giữa hai người con gái hoặc hai người con trai với nhau để tranh tài qua cách ứng diễn cho các vế hát mà đối phương đưa ra. Tùy theo chủ đề đối phương ra mà bên kia đáp lại cho phù hợp. Đặc biệt trong cách hát đối ứng diễn xuất này có thể thấy rất rõ trong nghi lễ hát đám cưới. Đó là cách hát đối của ông mối bà mối giữa hai bên nhà gái nhà trai với nhau: Hát xin giảm lễ vật, hát xin dâu về nhà chồng…

Nhưng tất cả đều mong cho các con hạnh phúc, câu hát ở đây còn mang tính giáo dục khi con gái đi làm dâu bên chồng phải biết đạo nghĩa vợ chồng, hiếu thảo với cha mẹ chồng và biết cách dạy con cái. Con rể phải biết trân trọng yêu thương vợ mình…Dù trong bất cứ hoàn cảnh hát đối trực diện nào, Khắp Nôm của người Tày hết sức đa dạng về chủ đề và phong phú về ca từ, hàm chứa nhiều ý nghĩa nhân văn sâu sắc.

Với những ý nghĩa, giá trị đó, năm 2018, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ra quyết định công nhận Di sản Khắp Nôm Tày là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đó chính là niềm vinh dự, niềm tự hào của cộng đồng người Tày huyện Văn Bàn.

Xác định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, của cộng đồng các dân tộc nói chung và của cộng đồng dân tộc Tày huyện Văn Bàn nói riêng. Huyện Văn Bàn xây dựng các chính sách, đề án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, khuyến khích thành lập các đội văn nghệ và hằng năm tổ chức liên hoan Khắp Nôm trên địa bàn toàn huyện, trong đó các xã đã thành lập được 12 câu lạc bộ Khắp Nôm. 

Vai trò nòng cốt để bảo tồn Khắp Nôm chính các các nghệ nhân, những người am hiểu và giỏi các bài hát. Phát huy vai trò của nghệ nhân, họ còn có nhiệm vụ trao truyền cho thế hệ trẻ cách thức diễn xướng, đồng thời Khắp Nôm trong các cuộc liên hoan, sinh hoạt văn hóa phục vụ nhiệm vụ chính trị của địa phương, đưa Khắp Nôm vào trường học dạy cho học sinh, từ đó gìn giữ và phát huy giá trị di sản Khắp Nôm một cách bền vững trong đời sống cộng đồng.