Những "hạt nhân" gìn giữ hồn cốt văn hóa ở Quảng Trị

Khi nghệ nhân là "kho báu sống" của cộng đồng

Ở các xã miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số Quảng Trị, vai trò của nghệ nhân, già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng luôn được xem là trụ cột trong công tác bảo tồn văn hóa. Họ là những người biết rõ tiếng nói, chữ viết, nghi lễ, lễ hội, làn điệu dân ca, dân vũ, nghề thủ công truyền thống của dân tộc mình.

Nhiều nghệ nhân Pa Cô, Vân Kiều vẫn miệt mài truyền dạy tiếng nói, chữ viết, đánh cồng chiêng, hát Xà Nớt, dệt Zèng cho lớp trẻ. Điển hình là nghệ nhân ưu tú Kray Sức, người đã nhiều năm âm thầm đi dọc đại ngàn Trường Sơn, tìm kiếm, sưu tầm và gìn giữ những nét văn hóa độc đáo của đồng bào Pa Cô, Vân Kiều ở Quảng Trị, rồi ra sức cùng các già làng, người có uy tín đã bền bỉ truyền dạy dân ca cho thế hệ trẻ, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa nơi đại ngàn.

Không ít người dù tuổi cao nhưng vẫn tham gia các lớp truyền dạy, sinh hoạt câu lạc bộ văn hóa dân gian, coi đó là trách nhiệm với cộng đồng và với tổ tiên. Việc tôn vinh, hỗ trợ nghệ nhân không chỉ là sự ghi nhận, mà còn tạo động lực để các giá trị văn hóa tiếp tục được duy trì trong đời sống đương đại.

Nếu nghệ nhân là "người giữ lửa", thì thế hệ trẻ chính là lực lượng quyết định sự trường tồn của văn hóa truyền thống. Tại nhiều bản làng Quảng Trị, ngày càng xuất hiện những thanh niên trẻ có ý thức, trách nhiệm trong việc học hỏi, thực hành và quảng bá văn hóa dân tộc mình. Em Hồ Thị Phin, ở thôn Aliêng, xã Tà Rụt chia sẻ: Được theo học các lớp hát dân ca, dân vũ do bác Kray Sức truyền dạy, giúp em càng yêu thích văn hóa của đồng bào dân tộc mình.

Nhiều bạn trẻ tham gia đội văn nghệ truyền thống, câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian, tích cực học nghề thủ công, chế biến ẩm thực truyền thống, đồng thời mạnh dạn tham gia hoạt động du lịch cộng đồng. Họ trở thành hướng dẫn viên "tại chỗ", giới thiệu cho du khách về phong tục, tập quán, nghi lễ, lễ hội và đời sống văn hóa của đồng bào mình bằng chính sự tự hào và hiểu biết sâu sắc.

Bảo tồn gắn với du lịch tạo hướng đi bền vững

Một trong những điểm nhấn nổi bật trong công tác bảo tồn văn hóa ở Quảng Trị là gắn chặt với phát triển du lịch. Nhiều mô hình du lịch cộng đồng phát huy nét đặc sắc văn hóa bản địa đã được hình thành và từng bước phát huy hiệu quả.

Tại các bản làng như Trằm, Còi Đá, Trường Sơn, Tà Rụt…, người dân không chỉ bảo tồn không gian văn hóa truyền thống mà còn phát triển các sản phẩm du lịch đặc trưng như homestay nhà sàn, trải nghiệm dệt Zèng, đan lát, chế biến ẩm thực truyền thống, tham gia lễ hội, sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Du khách đến đây không chỉ tham quan, nghỉ dưỡng mà còn được "sống cùng văn hóa", từ đó tạo giá trị kinh tế trực tiếp cho người dân.

Nghệ nhân Kray Sức chia sẻ: "Văn hóa của cha ông nếu không được trao truyền thì sẽ mất dần theo thời gian. Vì vậy, tôi chỉ mong còn đủ sức để dạy lại cho con cháu, để tiếng hát, điệu múa, nhịp cồng chiêng truyền thống của đồng bào mình không bị lãng quên trong đời sống cộng đồng".

Những kết quả tích cực trên gắn liền với việc triển khai Dự án 6 "Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch" thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Trên cơ sở các văn bản chỉ đạo của Trung ương và tỉnh, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Trị đã chủ động xây dựng kế hoạch, tổ chức nhiều lớp tập huấn, truyền dạy văn hóa phi vật thể; xây dựng câu lạc bộ văn hóa dân gian; hỗ trợ đội văn nghệ truyền thống; sản xuất phim tư liệu, chuyên mục truyền hình quảng bá văn hóa dân tộc; đầu tư thiết chế văn hóa thể thao cơ sở, tủ sách cộng đồng.

Ông Hà Minh Tuân, Trưởng phòng Quản lý Du lịch, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Trị cho biết: Du lịch cộng đồng tại vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tại Quảng Trị bước đầu phát triển khá tốt và mang lại nhiều lợi kinh tế bền vững cho người dân. Du lịch cộng đồng còn bảo tồn và phát huy những nét văn hóa độc đáo của dân tộc, địa phương.

Tôn vinh gương điển hình để lan tỏa giá trị tốt đẹp

Trong quá trình triển khai các hoạt động bảo tồn văn hóa, nhiều cá nhân, tập thể ở Quảng Trị đã trở thành những điển hình tiên tiến, giữ vai trò "hạt nhân" trong cộng đồng. Đó là những nghệ nhân tận tâm truyền dạy di sản cho thế hệ trẻ; những già làng, trưởng bản gương mẫu, kiên trì vận động bà con gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống. Tiêu biểu có thể kể đến nghệ nhân Đinh Xuân Bàn (bản Yên Hợp, xã Kim Điền), nghệ nhân Hồ Văn Dương (bản Tà Rẹc, thôn Ra Lây, xã Đakrông), nghệ nhân Kray Sức, bản Vực Leng, xã Đakrông…

Sau khi được tôn vinh, các nghệ nhân cho rằng, đây không chỉ là niềm vinh dự cá nhân mà còn là trách nhiệm lớn lao đối với cộng đồng. Nghệ nhân Hồ Văn Dương bày tỏ: "Danh hiệu là sự ghi nhận của Nhà nước, nhưng điều quan trọng hơn là giúp chúng tôi có thêm động lực để tiếp tục giữ nghề, truyền lại cho con cháu, để văn hóa của dân tộc mình không bị mai một theo thời gian".

Việc giới thiệu, tôn vinh các điển hình tiêu biểu này không chỉ là sự ghi nhận xứng đáng đối với những đóng góp thầm lặng, mà còn góp phần lan tỏa tinh thần trách nhiệm, khơi dậy niềm tự hào và nâng cao ý thức gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong cộng đồng các dân tộc trên địa bàn tỉnh.

Thực tiễn tại Quảng Trị cho thấy, khi văn hóa được đặt đúng vị trí, trở thành nguồn lực nội sinh, thì bảo tồn không còn là "giữ lại cái cũ", mà là làm cho cái cũ sống cùng hiện tại, góp phần phát triển kinh tế, nâng cao đời sống người dân.

Những nghệ nhân, người uy tín, cán bộ cơ sở và thế hệ trẻ hôm nay chính là những "người gác cửa ký ức", đồng thời là "người mở lối tương lai" cho văn hóa dân tộc tại Quảng Trị. Từ những bản làng miền núi, các giá trị văn hóa truyền thống đang được tiếp nối, lan tỏa và thăng hoa trong nhịp sống mới bền bỉ, tự tin và đầy triển vọng.