Phòng chống tác hại của thuốc lá thế hệ mới trong trường phổ thông dân tộc bán trú

Thầy Bùi Đức Nam, Hiệu trưởng Trường PTDTBT-THCS Châu Lộc, chia sẻ về định hướng tuyên truyền, phát huy Câu lạc bộ (CLB) "Thủ lĩnh của sự thay đổi" và liên kết liên ngành để bảo vệ học sinh trước thuốc lá thế hệ mới.

Phát huy CLB "Thủ lĩnh của sự thay đổi" để phòng, chống thuốc lá

+ Trong bối các loại thuốc lá thế hệ mới xâm nhập học đường, thực trạng ở Trường PTDTBT‑THCS Châu Lộc và đặc thù miền núi Nghệ An ra sao?

Thầy Bùi Đức Nam: Từ thực tế tại các trường bán trú, đặc biệt tại Trường PTDTBT-THCS Châu Lộc - nơi có 100% học sinh là người dân tộc thiểu số, trong đó có đến 97% là dân tộc Thái, nhà trường chúng tôi nhận thấy việc học sinh sinh hoạt, học tập và vui chơi trong cùng một không gian chung khiến các hành vi liên quan đến thuốc lá điện tử dễ lan truyền và bị bắt chước. Ở lứa tuổi vị thành niên, nhu cầu "thử cho biết" hay "thể hiện cá tính" vốn đã mạnh, khi đặt trong môi trường tập thể lại càng dễ bùng phát, làm cho việc kiểm soát trở nên khó khăn hơn.

Chúng tôi cũng ghi nhận sự kiểm soát từ gia đình còn hạn chế. Không ít phụ huynh ở vùng miền núi chưa nhận thức đầy đủ về tác hại của thuốc lá điện tử và các hình thức ngụy trang tinh vi, nên việc giám sát, nhắc nhở con em chưa thật chặt chẽ. Song song với đó là những trở ngại trong quản lý nguồn cung: dù nhà trường đã phối hợp với chính quyền địa phương để cấm bán gần cổng trường, điều kiện địa hình và bối cảnh kinh tế - xã hội đặc thù vẫn khiến việc ngăn chặn các nguồn cung bất hợp pháp qua mạng hoặc từ các cửa hàng nhỏ lẻ gặp nhiều thách thức.

+ Từ thực tế đó, xin thầy chia sẻ định hướng của nhà trường trong việc tăng cường tuyên truyền, giáo dục học sinh về tác hại của thuốc lá, đặc biệt là thông qua mô hình CLB "Thủ lĩnh của sự thay đổi"?

Thầy Bùi Đức Nam: Từ thực tế trên, nhà trường chúng tôi định hướng đổi mới mạnh mẽ thông điệp tuyên truyền, tập trung vào tác hại của thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng (thuốc lá thế hệ mới) đối với sức khỏe, đặc biệt là sự phát triển thể chất và tinh thần của thanh thiếu niên. Chúng tôi đồng thời nhấn mạnh rõ các quy định pháp luật liên quan đến địa điểm cấm hút thuốc và chế tài xử phạt, để học sinh hiểu rằng đây không chỉ là vấn đề sức khỏe mà còn là trách nhiệm công dân. Cách tiếp cận của nhà trường cũng sẽ mở rộng sang khía cạnh sức khỏe toàn diện, hướng học sinh đến lối sống tích cực, không khói thuốc, thay vì chỉ dừng lại ở phòng bệnh.

Về hình thức triển khai, chúng tôi đa dạng hóa các hoạt động để nội dung phòng, chống tác hại thuốc lá thấm sâu vào đời sống học đường. Nhà trường tích hợp kiến thức này vào các môn học chính khóa, hoạt động trải nghiệm và ngoại khóa; tổ chức các cuộc thi sáng tạo như làm clip, thiết kế poster tương tác, xây dựng sản phẩm STEM với chủ đề phòng chống thuốc lá. Bên cạnh đó là những buổi truyền thông chuyên đề, phát thanh măng non dưới cờ, các phiên đối thoại trực tiếp với học sinh, phụ huynh và chính quyền địa phương được duy trì định kỳ. Trên nền tảng ấy, chúng tôi xây dựng mô hình "trường học không khói thuốc", kèm cam kết 3 bên giữa nhà trường, giáo viên, học sinh và phụ huynh để tạo khung khổ chung, nâng cao kỷ luật và sự đồng thuận.

Một trụ cột then chốt trong định hướng của nhà trường là phát huy mô hình CLB "Thủ lĩnh của sự thay đổi" được thành lập vào tháng 3/2024, trong khuôn khổ Dự án 8 "Thúc đẩy bình đẳng giới và giải quyết những vấn đề cấp thiết với phụ nữ và trẻ em", thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS&MN giai đoạn 2021-2025. Mục tiêu xuyên suốt là trang bị cho học sinh kiến thức, kỹ năng về bình đẳng giới; bảo vệ trẻ em trước bạo lực, xâm hại, tảo hôn; đồng thời nâng cao hiểu biết và năng lực tự bảo vệ trước tác hại của thuốc lá, bao gồm thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng.

Về tổ chức, chúng tôi khoảng 30 học sinh bảo đảm cân bằng giới và xây dựng quy chế hoạt động rõ ràng. Tiếp theo, Ban Chủ nhiệm CLB được tập huấn chuyên đề về giới, bình đẳng giới, phòng chống tác hại của thuốc lá, đồng thời rèn luyện kỹ năng lập kế hoạch và tổ chức sinh hoạt để sẵn sàng vận hành. Trong hoạt động thường, chúng tôi đặt học sinh ở vị trí trung tâm của quá trình thay đổi nhận thức và hành vi.

Các "thủ lĩnh" được bồi dưỡng thành hạt nhân tiên phong, chủ động tổ chức sinh hoạt định kỳ, tọa đàm, sân khấu hóa và triển khai các chiến dịch truyền thông trong toàn trường. Song song, CLB là không gian rèn luyện kỹ năng mềm và tự bảo vệ (kỹ năng từ chối, ứng phó áp lực bạn bè, nêu ý kiến và đề xuất giải pháp), đồng thời làm cầu nối giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng để kiến tạo môi trường học đường không khói thuốc bền vững.

+ Trong thời gian qua, nhà trường đã phát hiện và xử lý như thế nào đối với những trường hợp học sinh vi phạm (sử dụng thuốc lá, thuốc lá điện tử...)? Việc xử lý được thực hiện theo hướng giáo dục, cảm hóa ra sao?

Thầy Bùi Đức Nam: Từ thực tế quản lý học sinh, nhà trường chúng tôi phát hiện các trường hợp vi phạm chủ yếu qua hoạt động kiểm tra, giám sát thường xuyên của đội ngũ giáo viên. Đặc biệt là giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn và Tổng phụ trách Đội, kết hợp tiếp nhận thông tin phản ánh từ chính học sinh, phụ huynh. Khi nhận thấy dấu hiệu bất thường về hành vi hoặc sức khỏe, chúng tôi chủ động phối hợp với gia đình để nắm bắt nguyên nhân và kịp thời hỗ trợ. Song song, nhà trường tổ chức các đợt kiểm tra đột xuất tại những khu vực dễ phát sinh vi phạm như nhà vệ sinh, góc khuất hoặc khu vực cổng trường nhằm phòng ngừa và xử lý sớm.

Về xử lý kỷ luật, chúng tôi tuân thủ Điều lệ nhà trường và các quy định của Bộ Giáo dục và Đào tạo, áp dụng nguyên tắc tăng dần theo mức độ và số lần vi phạm, bao gồm cả hành vi sử dụng thuốc lá và thuốc lá điện tử. Cụ thể, học sinh có thể bị nhắc nhở, phê bình trước lớp hoặc trước toàn trường; khiển trách kèm thông báo tới gia đình; cảnh cáo và ghi học bạ; và trong trường hợp nghiêm trọng hoặc tái phạm nhiều lần, có thể bị đình chỉ học tập có thời hạn theo đúng thẩm quyền và quy định hiện hành. Mọi quyết định đều được tiến hành công khai, minh bạch, với sự tham gia của Ban Giám hiệu, giáo viên chủ nhiệm, phụ huynh và học sinh để bảo đảm khách quan và ràng buộc trách nhiệm.

Tuy vậy, định hướng xuyên suốt của chúng tôi là giáo dục và cảm hóa. Nhà trường tăng cường tuyên truyền chuyên đề về tác hại của thuốc lá và thuốc lá điện tử đối với thể chất và tinh thần, đặc biệt ở lứa tuổi học sinh; đồng thời tích hợp nội dung phòng, chống tác hại thuốc lá vào các môn học, sinh hoạt dưới cờ và hoạt động ngoại khóa để kiến thức thấm dần vào đời sống học đường. Chúng tôi duy trì cơ chế phối hợp chặt chẽ với gia đình: thông báo kịp thời, yêu cầu cam kết cùng quản lý, tổ chức các buổi gặp riêng giữa Ban Giám hiệu hoặc giáo viên chủ nhiệm với phụ huynh để tìm hiểu nguyên nhân gốc rễ của hành vi vi phạm.

Bên cạnh đó, nhà trường chú trọng tư vấn và hỗ trợ tâm lý. Đội ngũ tư vấn học đường và giáo viên có kinh nghiệm trực tiếp trò chuyện, lắng nghe, giúp học sinh giải tỏa căng thẳng, nhận diện vấn đề và lựa chọn cách ứng xử lành mạnh, qua đó hiểu rõ sai phạm của mình thay vì chỉ cảm nhận hình phạt. Với những em có chuyển biến tích cực, chúng tôi tạo cơ hội "cảm hóa ngược" bằng cách giao vai trò tuyên truyền viên hoặc phụ trách các hoạt động cộng đồng trong trường, giúp các em sửa sai, khẳng định giá trị bản thân theo hướng tích cực và lan tỏa hành vi đúng đắn tới bạn bè.

Phối hợp với công an - y tế - đoàn thể dựng "hàng rào" bảo vệ nhiều lớp trong học đường

+ Nhà trường đã phối hợp với lực lượng công an xã, y tế, đoàn thể địa phương trong công tác tuyên truyền, phòng chống tác hại của thuốc lá như thế nào? Các hoạt động liên kết này mang lại hiệu quả ra sao đối với nhận thức của học sinh?

Thầy Bùi Đức Nam: Nhà trường tăng cường phối hợp chặt chẽ với Công an xã để vừa tuyên truyền, vừa phòng ngừa và xử lý vi phạm. Cụ thể, chúng tôi mời cán bộ công an tham gia các buổi sinh hoạt chuyên đề và ngoại khóa lồng ghép nội dung phòng chống ma túy, tệ nạn xã hội và tác hại của thuốc lá. Đồng thời, chúng tôi phối hợp kiểm tra, giám sát khu vực xung quanh trường nhằm ngăn chặn hành vi buôn bán, tàng trữ, sử dụng thuốc lá, đặc biệt là thuốc lá điện tử trong học sinh. Trên tinh thần ràng buộc trách nhiệm, nhà trường tổ chức cho học sinh và phụ huynh ký cam kết không sử dụng, tàng trữ thuốc lá; lực lượng công an cùng đồng hành giám sát và xử lý các trường hợp vi phạm nghiêm trọng theo quy định.

Song song, chúng tôi làm việc thường xuyên với Trạm Y tế xã để bổ sung nền tảng khoa học cho công tác giáo dục. Nhà trường mời cán bộ y tế nói chuyện chuyên đề về tác hại trực tiếp của thuốc lá, bao gồm các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, đối với hệ hô hấp, tim mạch, thần kinh và nguy cơ ung thư, giúp học sinh nhận biết rõ ràng rủi ro. Với những em đã hoặc có ý định sử dụng, cán bộ y tế phối hợp tư vấn sức khỏe, tâm lý và hướng dẫn các biện pháp cai nghiện phù hợp. Cùng với đó, chúng tôi treo băng rôn, biển truyền thông "Trường học không khói thuốc" với thông điệp chuẩn mực từ ngành y tế để củng cố nhận thức trong toàn trường.

Nhà trường cũng phối hợp với các đoàn thể địa phương như Đoàn Thanh niên và Hội LHPN các cấp để mở rộng sức lan tỏa. Chúng tôi tổ chức các hoạt động ngoại khóa, cuộc thi, hội thảo, làm clip, vẽ tranh với chủ đề "Nói không với thuốc lá điện tử" và "Trường học không khói thuốc", giúp thông điệp trở nên sinh động và gần gũi hơn với giới trẻ. Thông qua Hội LHPN các cấp và Ban đại diện cha mẹ học sinh, chúng tôi đẩy mạnh tuyên truyền đến phụ huynh để gia đình cùng tham gia giám sát, giáo dục con em. Trên cơ sở đó, nhà trường thành lập các câu lạc bộ tuyên truyền hoặc đội cờ đỏ là học sinh nòng cốt, được địa phương hỗ trợ nội dung và phương pháp hoạt động, tạo thành lực lượng "tuyên truyền viên trẻ" ngay trong trường.

Nhờ sự liên kết liên ngành, hiệu quả giáo dục nâng lên rõ rệt. Kiến thức y khoa từ cán bộ y tế giúp học sinh tiếp cận thông tin khoa học, thuyết phục, tăng tính chân thực và chiều sâu nhận thức. Sự hiện diện của lực lượng công an củng cố ý thức thượng tôn pháp luật, tăng tính răn đe và sự tuân thủ nội quy. Việc kiểm tra, giám sát bên ngoài cổng trường góp phần kiểm soát nguồn cung, hạn chế điểm tiếp cận thuốc lá, trong khi mạng lưới đoàn thể và phụ huynh mở rộng phạm vi tuyên truyền ra cộng đồng, tạo thành "hàng rào" bảo vệ nhiều lớp. Đặc biệt, việc lồng ghép thông điệp vào ngoại khóa, thi đua và hoạt động câu lạc bộ khiến truyền thông trở nên hấp dẫn, chủ động và bền vững hơn so với cách truyền đạt một chiều, qua đó giúp học sinh hình thành thói quen sống lành mạnh, không khói thuốc.

+ Qua quá trình triển khai, thầy nhận thấy những chuyển biến tích cực nào trong nhận thức và hành vi của học sinh về vấn đề thuốc lá? Có trường hợp nào khiến thầy ấn tượng trong quá trình vận động, giáo dục học sinh không?

Thầy Bùi Đức Nam: Chúng tôi thấy nhận thức của học sinh đã thay đổi rõ rệt theo hướng hiểu đúng về tác hại: các em không còn coi thuốc lá, kể cả thuốc lá điện tử, là "mốt" hay vô hại. Thay vào đó, các em ý thức sâu sắc hơn về những hệ lụy lâu dài đối với phổi, tim mạch, não bộ, đặc biệt là nguy cơ nghiện nicotine và rủi ro dính đến ma túy từ một số loại tinh dầu điện tử không rõ nguồn gốc. Cùng với đó, học sinh đã phân biệt rõ giữa thuốc lá truyền thống và thuốc lá điện tử (vape/pod), hiểu rằng thuốc lá điện tử không phải sản phẩm an toàn hay "công cụ cai nghiện" như quảng cáo. Ý thức về không gian không khói thuốc cũng được nâng lên: các em tôn trọng quy định "Trường học không khói thuốc" và sẵn sàng nhắc nhở bạn bè, thậm chí người lớn, nếu vô tình vi phạm trong khuôn viên trường.

Những chuyển biến về hành vi diễn ra đồng bộ. Tỷ lệ học sinh thử hoặc sử dụng thường xuyên đã giảm đáng kể; nỗi sợ trước hậu quả sức khỏe cùng kỷ luật nghiêm minh tạo thành một rào chắn hành vi hiệu quả, nhiều em chủ động từ chối khi bị rủ rê sử dụng thuốc lá điện tử. Không ít học sinh sau khi được giáo dục đã trở thành hạt nhân tích cực - tuyên truyền viên, thành viên đội Cờ đỏ lan tỏa thông điệp phòng chống thuốc lá tới bạn bè đồng trang lứa và cả người thân.

Một trường hợp khiến nhà trường chúng tôi ấn tượng sâu sắc là em T., học sinh cấp II, học giỏi nhưng có xu hướng nổi loạn và từng nghiện thuốc lá điện tử trong thời gian dài. Trước thay vì chỉ áp dụng kỷ luật cứng, chúng tôi phối hợp Công an xã và Trạm Y tế để tổ chức một buổi trao đổi riêng, đi thẳng vào khía cạnh tâm lý và sức khỏe. Cán bộ y tế trình bày cụ thể các tác động sinh học của nicotine và những chất trong vape lên cơ thể đang phát triển, còn cán bộ công an phân tích nguy cơ sa vào tệ nạn từ các mối quan hệ gắn với sản phẩm trôi nổi, không rõ nguồn gốc.

Sau buổi làm việc, T. thực sự thức tỉnh, chủ động xin lỗi và tham gia chương trình hỗ trợ cai nghiện do nhà trường phối hợp trạm y tế triển khai. Một thời gian sau, em không chỉ cai được thuốc lá điện tử mà còn trở thành tuyên truyền viên tiên phong về tác hại của thuốc lá thế hệ mới trong trường.

Câu chuyện của T. cho thấy hiệu quả của cách làm dựa trên sự kết hợp giữa kỷ luật, thấu hiểu tâm lý và thông tin khoa học, với sự chung tay của nhà trường, gia đình, y tế và công an. Đây cũng là định hướng mà chúng tôi kiên trì theo đuổi để xây dựng môi trường học đường lành mạnh, không khói thuốc.

+ Trong thời gian tới, Trường PTDTBT-THCS Châu Lộc có kế hoạch gì để mở rộng hoặc đổi mới hoạt động tuyên truyền phòng, chống tác hại thuốc lá, tiếp tục phát huy vai trò của mô hình CLB "Thủ lĩnh của sự thay đổi"?

Thầy Bùi Đức Nam: Nhà trường chủ động mở rộng phạm vi tuyên truyền theo hướng số hóa và gắn kết cộng đồng. Trên các kênh Zalo, Facebook của trường và Đoàn, chúng tôi đăng tải video, infographic, podcast ngắn do chính các "Thủ lĩnh của sự thay đổi" sản xuất về tác hại của thuốc lá điện tử; đồng thời tổ chức các cuộc thi trực tuyến ngắn để lan tỏa thông điệp một cách sáng tạo, gần gũi với học sinh. Bên cạnh không gian mạng, chúng tôi còn đưa hoạt động truyền thông ra thôn, bản - đặc biệt ở nơi học sinh bán trú sinh sống nhằm tạo sự đồng thuận và hỗ trợ từ gia đình, cộng đồng.

Về nội dung và phương pháp giáo dục, chúng tôi chuyển trọng tâm từ việc chỉ nói về tác hại sang trang bị kỹ năng mềm, nhất là kỹ năng từ chối trong các tình huống thực tế khi bị bạn bè rủ rê. Chương trình "Đồng hành cùng bạn" được thiết kế để kèm cặp, hỗ trợ lẫn nhau giữa các nhóm học sinh; song hành với đó, nhà trường phối hợp y tế tổ chức các buổi hội thảo chuyên sâu về sức khỏe tâm thần, làm rõ mối liên hệ giữa căng thẳng, lo âu và xu hướng tìm đến thuốc lá, đặc biệt là thuốc lá điện tử, đồng thời hướng dẫn các kỹ thuật đối phó lành mạnh.

Để phát huy tối đa mô hình CLB "Thủ lĩnh của sự thay đổi", chúng tôi tổ chức tập huấn chuyên sâu cho các thủ lĩnh về kỹ năng thuyết trình, lắng nghe và xử lý tình huống khó khi vận động bạn bè. Cấu trúc trách nhiệm được phân theo khối: thủ lĩnh khối 6, 7 tập trung vào phòng ngừa, còn khối 8, 9 chú trọng can thiệp và hỗ trợ cai nghiện, nhờ đó chuyên biệt hóa nhiệm vụ và nâng cao hiệu quả. Cùng lúc, nhà trường xây dựng cơ chế công nhận và khen thưởng thường xuyên, tuyên dương trước cờ và trên các kênh truyền thông của trường để tạo động lực, gia tăng uy tín và lan tỏa ảnh hưởng tích cực của các em trong tập thể.

Với cách tiếp cận đồng bộ, đổi mới phương pháp, mở rộng không gian hoạt động và nâng cao vai trò "thủ lĩnh" của các em học sinh, chúng tôi kỳ vọng tạo nên một làn sóng bền vững trong xây dựng môi trường học đường không khói thuốc.

+ Xin trân trọng cám ơn thầy!