Phụ nữ - "Chìa khóa" cho hòa bình bền vững

Vắng bóng trong tiến trình hoà bình

Năm 2023 ghi nhận hơn 170 cuộc xung đột vũ trang trên toàn cầu (theo Liên hợp quốc). Khoảng 612 triệu phụ nữ và trẻ em gái phải sống trong phạm vi 50 km tính từ khu vực xung đột, tăng 50% so với một thập kỷ trước. 

Cũng trong năm 2023, tỷ lệ phụ nữ thiệt mạng vì chiến sự tăng gấp đôi, với hơn 3.600 vụ bạo lực tình dục liên quan tới chiến tranh được xác minh, cao hơn 50% so với năm trước.

Chiến tranh khiến hơn 117 triệu người phải rời bỏ nhà cửa vào năm 2023, một nửa trong số đó là phụ nữ và trẻ em gái. Tình trạng mất an ninh lương thực đặc biệt trầm trọng ở các vùng xung đột, nơi cứ 2 phụ nữ thì có 1 người bị đói nghiêm trọng. 

Hàng triệu trẻ em gái mất cơ hội đến trường, hàng trăm nghìn phụ nữ không thể tiếp cận chăm sóc y tế, đặc biệt là y tế sinh sản.

Tuy nhiên, trên truyền thông, tại nghị trường hay ở các tiến trình đàm phán hòa bình, phụ nữ là nhóm đối tượng gần như bị gạt ra bên lề. Báo cáo năm 2023 của tổ chức CARE cho thấy, chỉ 5% nội dung tin tức về xung đột có đề cập tới trải nghiệm của phụ nữ và chỉ 0,04% nói đến vai trò lãnh đạo của họ trong hòa bình.

Theo Cơ quan Liên hợp quốc về Bình đẳng giới và Trao quyền cho Phụ nữ (UN Women), nếu không tính trường hợp đặc biệt của Colombia, chỉ 3,75% người ký các thỏa thuận ngừng bắn và hòa bình năm 2023 là phụ nữ. 

Trong 18 thỏa thuận năm 2022, chỉ có 1 phụ nữ tham gia ký kết. Năm 2023, không có thỏa thuận nào như vậy. Trong lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, phụ nữ chiếm khoảng 10%. Phụ nữ cũng giữ chưa tới 10% các vị trí lãnh đạo cấp cao. 

Ở các quốc gia bị ảnh hưởng bởi xung đột, phụ nữ chỉ nắm giữ 21% ghế Quốc hội, 19% vị trí bộ trưởng và 20% chức vụ lãnh đạo địa phương, thấp hơn mức trung bình toàn cầu.

Ở cấp độ cao hơn, các cơ chế ra quyết sách về an ninh, từ Hội đồng Bảo an tới các diễn đàn giải trừ quân bị, vẫn do nam giới chi phối. Trong gần 80 năm qua, chỉ một lần duy nhất một phụ nữ giữ chức Chủ tịch Ủy ban Giải trừ Quân bị của Đại hội đồng Liên hợp quốc.

Phụ nữ là nhân tố bắt buộc cho hoà bình bền vững

Một báo cáo từ Ủy ban Kinh tế và Xã hội Liên hợp quốc cho thấy, khi phụ nữ tham gia vào tiến trình hoà bình, các thỏa thuận hòa bình có khả năng kéo dài ít nhất 2 năm cao hơn 20%, và các thoả thuận có khả năng kéo dài ít nhất 15 năm cao hơn 35%. 

Phụ nữ thường đưa ra các ưu tiên gần với nhu cầu thực tế của cộng đồng, có khả năng vận động và phá vỡ bế tắc, giúp mở rộng phạm vi đàm phán và nâng cao tính bền vững của thỏa thuận. 

Sự hiện diện của các tổ chức xã hội do phụ nữ lãnh đạo còn giúp giảm 64% nguy cơ thỏa thuận bị đổ vỡ. Khi các nhóm này được tham vấn, tiến trình hòa bình trở nên bao trùm hơn, giảm khả năng tái diễn xung đột.

Trong lực lượng gìn giữ hòa bình, phụ nữ không chỉ giúp xây dựng lòng tin mà còn có thể tiếp cận và hỗ trợ các nạn nhân bạo lực giới tốt hơn. Nhiều nữ binh sĩ cho biết người dân địa phương, đặc biệt là phụ nữ, dễ tiếp cận và chia sẻ với họ hơn. 

Họ cũng trở thành hình mẫu truyền cảm hứng cho phụ nữ bản địa, góp phần thay đổi định kiến giới.

Trung tá Rubana Nowshin Mithila của Bangladesh, người từng phục vụ trong lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, khẳng định: "Các nữ quân nhân gìn giữ hòa bình nhạy bén hơn với nhu cầu đặc biệt của phụ nữ và trẻ em gái trong cộng đồng... 

Phụ nữ địa phương cởi mở hơn với họ". Các nữ quan chức an ninh còn có khả năng tiếp cận những bộ phận dân cư và địa điểm mà nam giới không thể tiếp cận, cho phép họ thu thập thông tin tình báo về các rủi ro an ninh tiềm ẩn.

Không chỉ là vấn đề công bằng, bình đẳng giới cũng là yếu tố quyết định tới hòa bình. Các quốc gia có chỉ số bình đẳng giới cao có xu hướng giải quyết xung đột bằng các biện pháp phi bạo lực. Ngược lại, bất bình đẳng giới làm gia tăng nguy cơ bất ổn.

Tuy có nhiều bằng chứng cho thấy sự đóng góp của phụ nữ trong hòa bình, nhưng các rào cản xã hội, định kiến giới và thiếu cam kết chính trị khiến họ vẫn ở bên lề. Nhiều quốc gia chưa có chính sách hỗ trợ nữ lãnh đạo trong các lĩnh vực an ninh - ngoại giao, hoặc chỉ xem sự tham gia của phụ nữ như một hình thức tượng trưng.

Góc nhìn từ Việt Nam

Việt Nam là một trong những quốc gia từng chịu nhiều mất mát từ chiến tranh. Trong suốt các cuộc kháng chiến, từ thời đại Hai Bà Trưng đến hai cuộc kháng chiến trường kỳ, phụ nữ Việt Nam vừa là hậu phương vững chắc, vừa là những chiến sĩ kiên cường, chính trị gia, nhà ngoại giao và người kiến tạo hòa bình. 

Một biểu tượng phụ nữ Việt Nam trong hành trình xây dựng một nền hoà bình vững chắc là bà Nguyễn Thị Bình, người phụ nữ duy nhất đặt bút ký Hiệp định Paris năm 1973 về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam. 

Từng là Trưởng đoàn đàm phán của Chính phủ Cách mạng Lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, bà Nguyễn Thị Bình đã trở thành một nguồn cảm hứng cho tiếng nói hòa bình từ các quốc gia đang phát triển.

Kinh nghiệm của Việt Nam cho thấy: khi phụ nữ được trao quyền thực sự, hòa bình có thể đạt được bằng sự kiên trì và bao dung. Ai đã chịu đựng vô vàn đau thương trong chiến tranh, họ hiểu rõ giá trị của hòa bình. Và phụ nữ phải được trao quyền để kiến tạo nên điều đó.

Nếu tiếng nói của "một nửa" nhân loại vẫn bị gạt ra khỏi các tiến trình hòa giải và tái thiết thời hậu chiến, hòa bình sẽ chỉ là tạm thời. Để đạt được "sự tham gia đầy đủ, bình đẳng và có ý nghĩa" của phụ nữ trong gìn giữ và xây dựng hòa bình theo mục tiêu của Liên hợp quốc, cần có sự thay đổi mạnh mẽ trong nhận thức, chính sách và nguồn lực hỗ trợ.