Tăng thuế, cấm thuốc lá điện tử: Bước đi mạnh tay bảo vệ thế hệ trẻ

Báo Phụ nữ Việt Nam đã có cuộc trao đổi với BS CKII Lê Tuấn Anh - Trưởng khoa Phòng chống Bệnh không lây nhiễm, CDC Nghệ An, về những nguy cơ sức khỏe, chính sách thuế và thực trạng TLĐT vẫn được rao bán tràn lan trên mạng xã hội dù đx có lệnh cấm.

- Thưa bác sĩ, thuốc lá truyền thống (TLTT) và thuốc lá điện tử (TLĐT) đều có những tác động tiêu cực đáng kể đến sức khỏe, đặc biệt là với giới trẻ. Bác sĩ có thể chia sẻ cụ thể hơn về những nguy hại của thuốc lá đối với sức khỏe con người, cũng như những tác hại mới từ TLĐT?

BS CKII Lê Tuấn Anh: Khói thuốc lá chứa hơn 7.000 chất hóa học, trong đó có 69 chất được xác định là gây ung thư. Việc sử dụng thuốc lá là nguyên nhân trực tiếp của khoảng 25 bệnh khác nhau, tập trung vào bốn nhóm chính. Thứ nhất là các bệnh ung thư. Có ít nhất 11 loại ung thư liên quan đến hút thuốc, nổi bật là ung thư phổi, ung thư khí phế quản, ung thư thanh quản, ung thư khoang miệng và ung thư vòm họng.

Thứ hai là bệnh tim mạch, với những hậu quả nặng nề như tai biến mạch não và nhồi máu cơ tim. Thứ ba là bệnh hô hấp, trong đó có viêm đường hô hấp và bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính (COPD). Cuối cùng là các rối loạn sinh sản: thuốc lá làm giảm chất lượng tinh trùng, ảnh hưởng khả năng sinh sản và gia tăng nguy cơ sảy thai, thai lưu, sinh non ở phụ nữ.

Ở quy mô toàn cầu, thuốc lá gây ra hàng triệu ca tử vong mỗi năm; nếu không có biện pháp mạnh, tác hại này còn tăng lên trong tương lai và tập trung nhiều ở các nước đang phát triển. Đặc biệt với thuốc lá điện tử, mặc dù hình thức khác, phần lớn sản phẩm vẫn chứa nicotine, một chất gây nghiện có thể kìm hãm phát triển não bộ, làm giảm trí nhớ, khả năng tập trung và năng lực học tập ở thanh thiếu niên.

Vì não người hoàn thiện đến khoảng 25 tuổi, thanh thiếu niên tiếp xúc sớm với nicotine sẽ dễ bị nghiện hơn và chịu tổn thương sức khỏe sớm, đồng thời có nguy cơ cao chuyển sang sử dụng các chất gây nghiện khác. Ngoài ra, thiết bị TLĐT có thể hỏng hoặc phát nổ, gây chấn thương và bỏng; và cả hai loại thuốc lá đều tạo ra gánh nặng về môi trường, an sinh và kinh tế khi sức khỏe dân cư suy giảm thì năng suất lao động và chi phí y tế đều tăng lên.

Cần nhấn mạnh rằng tác hại không chỉ dừng ở người hút chủ động. Người hít phải khói thuốc thụ động, đặc biệt là trẻ nhỏ, phụ nữ mang thai và người mắc bệnh mãn tính cũng chịu tổn thương nặng nề. Các nghiên cứu ước tính rằng một người không hút thuốc nhưng sống trong môi trường có khói thuốc tương đương với việc hút 5 điếu thuốc mỗi ngày.

- Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt đã được Quốc hội thông qua, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2026, trong đó quy định: Với thuốc lá, giữ nguyên mức thuế suất tỷ lệ hiện hành là 75% và bổ sung mức thuế tuyệt đối, tăng theo lộ trình 2.000 đồng/bao từ năm 2027 đến năm 2031 là 10.000 đồng/bao. Ông đánh giá sao về quy định này?

BS CKII Lê Tuấn Anh: Tôi hoàn toàn ủng hộ những quy định này. Tăng thuế là một trong những công cụ can thiệp hiệu quả nhất được WHO và Ngân hàng Thế giới khuyến nghị. Khi thuế làm tăng giá bán lẻ thuốc lá, một phần người sử dụng sẽ giảm tiêu thụ hoặc bỏ thuốc hoàn toàn; đồng thời thuế cao cũng làm giảm khả năng bắt đầu hút thuốc ở giới trẻ, nhóm nhạy cảm nhất với thay đổi giá cả.

Về lợi ích cụ thể, trước hết là lợi ích sức khỏe. Thuế cao góp phần giảm tiêu thụ thuốc lá và từ đó giảm gánh nặng bệnh tật, tử vong sớm do các bệnh liên quan đến thuốc lá. Thứ hai là lợi ích kinh tế là tăng thuế giúp nâng thu ngân sách, đồng thời cải thiện năng suất lao động bằng cách giảm bệnh tật và tử vong do thuốc lá.

Cuối cùng, về mặt phát triển bền vững, kiểm soát thuốc lá giúp Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu SDG 3 (đảm bảo sức khỏe và hạnh phúc), đồng thời giảm gánh nặng chi tiêu cho thuốc lá ở các nhóm nghèo, giúp họ có thêm nguồn lực cho ăn uống, giáo dục và chăm sóc y tế.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy thuế thuốc lá ở Việt Nam hiện còn thấp so với khuyến cáo quốc tế. Khi tính theo tỷ lệ thuế trên giá bán lẻ (bao gồm VAT), mức thuế tại Việt Nam vẫn ở con số 36% (số liệu 2022), thấp hơn mức trung bình của nhiều nước thu nhập trung bình và xa mức 75% mà WHO khuyến nghị. Ở một số nước trong khu vực, tỷ lệ này cao hơn nhiều; vì vậy, điều chỉnh tăng thuế tại Việt Nam vừa hợp lý vừa cần thiết.

- Từ ngày 1/1/2025, thuốc lá điện tử được coi là hàng cấm tại Việt Nam. Ông nhìn nhận thế nào về việc cấm hoàn toàn TLĐT?

BS CKII Lê Tuấn Anh: Quyết định cấm TLĐT là một bước đi mạnh mẽ, cần thiết và có tính phòng ngừa. Trong bối cảnh TLĐT gia tăng nhanh ở giới trẻ, cấm hoàn toàn giúp chính quyền có cơ sở pháp lý rõ ràng để xử lý các hành vi sản xuất, buôn bán, nhập khẩu, tàng trữ và quảng cáo sản phẩm này.

Bằng chứng khoa học trong những năm gần đây đã chỉ ra TLĐT không an toàn như quảng cáo, không phải là công cụ cai nghiện hiệu quả và còn tiềm ẩn nhiều rủi ro mới. Việc quy định TLĐT là hàng cấm cho phép cơ quan chức năng áp dụng chế tài mạnh hơn, kể cả xử lý hình sự trong những trường hợp buôn bán, chứa chấp số lượng lớn, và tạo thuận lợi cho việc phòng, chống xâm nhập sản phẩm này vào thị trường nội địa.

+ Dù đã có lệnh cấm, TLĐT vẫn được rao bán tràn lan trên mạng xã hội. Theo ông, vì sao tình trạng này vẫn diễn ra?

BS CKII Lê Tuấn Anh: Tình trạng rao bán TLĐT trên mạng xã hội tồn tại do nhiều nguyên nhân đan xen. Một là lợi nhuận rất lớn từ mặt hàng này khiến nhiều đối tượng sẵn sàng liều lĩnh vi phạm pháp luật để buôn bán. Hai là kênh phân phối và giao dịch quá thuận tiện: mạng xã hội trở thành nơi quảng cáo công khai hoặc bán chui, người bán thường sử dụng các từ khóa đánh lừa kiểm duyệt (như "pod", "vape", "máy thở") và chuyển giao dịch sang tin nhắn riêng để tránh bị phát hiện.

Hệ thống giao hàng nhanh còn khiến việc vận chuyển sản phẩm bị cấm trở nên dễ dàng hơn, chỉ cần vài cú điện thoại là hàng được chuyển đến tay người mua. Ngoài ra nhu cầu của người dùng vẫn tồn tại, đặc biệt những người đã lệ thuộc nicotine; lệnh cấm không xóa ngay nhu cầu này nên người dùng tìm mọi cách để tiếp cận.

Thêm vào đó là thách thức trong thực thi pháp luật trên không gian mạng. Việc phát hiện, thu thập chứng cứ và xử lý các hành vi xuyên biên giới, trên nền tảng nước ngoài đòi hỏi năng lực kỹ thuật, phối hợp liên ngành và khung pháp lý phù hợp.

Cuối cùng, còn có vấn đề nhận thức khi một bộ phận người dân chưa biết rõ TLĐT bị cấm hoặc hiểu sai về mức độ nguy hại, nên vô tình tiếp tay cho thị trường chợ đen.

Do đó, để xử lý triệt để vấn đề này, ngoài việc củng cố công tác thanh tra, kiểm tra và xử phạt, cần đẩy mạnh truyền thông để nâng cao nhận thức cộng đồng, phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý, nền tảng mạng xã hội và doanh nghiệp vận chuyển để thu hẹp "khoảng trống" cho buôn bán trái phép.

- Trân trọng cảm ơn bác sĩ!