Vụ bé trai 13 tuổi bị mẹ kế bạo hành: Lời cảnh tỉnh về những tổn thương "quá ngưỡng chịu đựng"

Để có cái nhìn rõ hơn về những tổn thương mà cậu bé phải gánh chịu và những hậu quả lâu dài có thể xảy ra, chúng tôi đã có cuộc phỏng vấn với ThS Nguyễn Viết Hiền, giảng viên trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội; Giám đốc Công ty TNHH Giáo dục OED (tập trung vào can thiệp trị liệu tâm lý); Thành viên Ban chấp hành Hội Tâm lý Trị liệu Việt Nam nhiệm kì 2024-2029.

PV: Thưa chuyên gia, qua vụ việc bé trai 13 tuổi bị mẹ kế bạo hành, chuyên gia nhận định thế nào về mức độ tổn thương tâm lý mà một đứa trẻ có thể phải đối mặt trong một môi trường sống như vậy?

Vụ việc liên quan bé trai 13 tuổi sống tại chung cư Văn Phú - Victoria, phường Kiến Hưng, Hà Nội trong những ngày qua lan truyền thông tin nhanh chóng trong cộng đồng. Theo tôi nhận định, đây là sự việc nghiêm trọng, ảnh hưởng lớn đến sức khoẻ thể chất và tâm lý trẻ. Khi xem những đoạn video do camera ghi lại và đọc các trang nhật kí/ tâm thư của trẻ, trong tôi dấy lên nhiều cảm xúc. Với những gì bé trai Đ.C.H đã trải qua là quá ngưỡng chịu đựng của một đứa trẻ 13 tuổi.

Theo kinh nghiệm đánh giá và trị liệu tâm lý cho trẻ em và vị thành niên, tôi nhận thấy, với một đứa trẻ phải chịu nhiều sự bạo hành như vậy từ mẹ kế, trẻ bị phơi nhiễm sang chấn lặp đi lặp lại: Sống trong môi trường bạo hành khiến trẻ không chỉ chịu một sang chấn đơn lẻ mà là sang chấn phức hợp (complex trauma), tích lũy theo thời gian; Stress độc hại (toxic stress) làm rối loạn trục HPA (Hypothalamus–Pituitary–Adrenal), tăng cortisol mạn tính, ảnh hưởng đến vỏ não trước trán, hồi hải mã, hạch hạnh nhân, từ đó suy giảm điều hòa cảm xúc, trí nhớ và khả năng ra quyết định.

Trẻ gặp vấn đề như vậy thường có các biểu hiện lâm sàng như: lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), giảm tự trọng, mất niềm tin vào người lớn, hành vi chống đối hoặc rút lui xã hội.

PV: Những hành vi bạo hành về thể chất (dùng điện thoại, chai thủy tinh đánh đập) và tinh thần (nguyền rủa, chia rẽ tình cảm với bố và gia đình nội) sẽ để lại những di chứng tâm lý lâu dài nào cho đứa trẻ, thưa chuyên gia?

Trẻ em ở độ tuổi này cần sống trong môi trường yêu thương và an toàn, tuy nhiên, cuộc sống trẻ Đ.C.H trải qua thật sự khủng khiếp. Những hành vi của mẹ kế tác động đến trẻ tưởng chừng như tận cùng của sự căm ghét. Trẻ em với độ tuổi này, sức khoẻ thể chất và tâm lý chưa đủ để phòng vệ cho bản thân. Vì thế những hành vi bạo hành trên để lại ám ảnh sợ hãi cho trẻ, có thể khiến trẻ dễ khởi phát rối loạn stress sau sang chấn với hồi tưởng, ác mộng, phản ứng giật mình quá mức; có nguy cơ dẫn đến hành vi hung tính hoặc rối loạn hành vi do học được mô hình bạo lực. Bạo hành tinh thần (nguyền rủa, chia rẽ tình cảm) tác động mạnh đến bản dạng và lòng tự trọng; trẻ có nguy cơ internalized stigma (tự quy trách nhiệm, cảm thấy mình "xấu/không xứng đáng"), dễ dẫn đến trầm cảm, thậm chí có những trẻ khi trải qua sự bạo hành như trên, trẻ có thể có ý tưởng tự sát hoặc có hành vi tự sát.

Về di chứng lâu dài, trẻ có thể bị rối loạn quan hệ gắn bó (attachment disorders), khó tin tưởng người khác, nguy cơ cao các rối loạn nhân cách về sau (đặc biệt là rối loạn nhân cách ranh giới hoặc ái kỷ nếu thiếu can thiệp tâm lý kịp thời.

PV: Theo chuyên gia, vai trò của người bố và gia đình bên nội trong việc hàn gắn vết thương tâm lý cho đứa trẻ là gì? Họ cần làm gì để xây dựng lại niềm tin và cảm giác an toàn cho em?

Với hoàn cảnh của trẻ Đ.C.H, mẹ đẻ cháu đã mất, vì thế bố và gia đình bên nội, gia đình bên ngoại là chỗ dựa vững chắc nhất cho trẻ. Do cháu sống với bố nên bố và gia đình bên nội sẽ tiếp xúc thường xuyên với cháu. Vì thế, bố và gia đình bên nội là nhân tố bảo vệ (protective factors) quan trọng nhất lúc này. Trong lâm sàng, sự hiện diện của một người chăm sóc ổn định, an toàn, nhất quán là yếu tố quyết định phục hồi.

Một số gợi ý về các việc mà bố và gia đình bên nội cần làm ngay như sau:

Nhận diện những nguy hiểm trẻ đang gặp phải: Quan sát xem người mẹ kế còn tác động đến trẻ không? Còn các nguồn khác tác động tiêu cực đến trẻ không? Tách trẻ khỏi môi trường nguy hiểm để đảm bảo an toàn trước mắt.

Thể hiện sự tin tưởng và yêu thương vô điều kiện (unconditional positive regard) với trẻ. Sự tin tưởng và yêu thương vô điều kiện là yếu tố cần thiết trong suốt quá trình nuôi dưỡng trẻ. Tuy nhiên, trong thời gian này, sự yêu thương và tin tưởng càng cần thể hiện rõ ràng, mạnh mẽ để trẻ cảm nhận liên tục, dù nghe bất cứ thông tin gì cũng tuyệt đối không đổ lỗi cho trẻ trong thời gian này.

Cần đưa trẻ đi đánh giá tâm lý, nếu trẻ cần trị liệu, bố nên tham gia trị liệu cùng trẻ. Có thể sử dụng trị liệu gia đình (family therapy) hoặc các buổi tham vấn nhóm để khôi phục niềm tin và gắn kết.

Cần tái thiết lập thói quen ổn định: Lịch sinh hoạt, học tập, giao tiếp, giúp trẻ cảm thấy thế giới trở lại có trật tự và dự đoán được.

PV: Sự việc này được cộng đồng mạng lan truyền rộng rãi, ai cũng phẫn nộ. Về mặt tâm lý, điều này có tác động như thế nào đến đứa trẻ và gia đình, cả tích cực và tiêu cực, thưa chuyên gia?

Đây là vấn đề rất nguy hiểm trong thời đại số. Nếu như trước đây, mỗi câu chuyện không lan truyền rộng, thì bây giờ, mạng xã hội phát triển nên các vụ việc khi bị đưa lên mạng xã hội thu hút rất nhiều lượt xem, lượt tương tác, chia sẻ trên các diễn đàn hội nhóm. Không những vậy, các thông tin còn được đăng tải lặp lại nhiều lần. Điều đó tác động trực tiếp đến trẻ và gia đình.

Xét ở góc độ tác động tích cực: Việc lan truyền thông tin nhanh và rộng tạo áp lực xã hội, nhờ đó giúp cơ quan chức năng vào cuộc nhanh, bảo vệ trẻ kịp thời. Thông qua các bình luận của cộng đồng, trẻ và gia đình cảm nhận được cộng đồng quan tâm và bênh vực, nhờ đó tăng cảm giác được bảo vệ cho trẻ.

Xét ở góc độ tác động tiêu cực: Những hình ảnh/video cá nhân lan truyền nhanh chóng trên cộng đồng mạng có thể khiến trẻ xấu hổ, tự ti, nguy cơ tái sang chấn. Bên cạnh các bình luận bênh vực thì còn có các bình luận trách móc. Ví dụ: Tại sao con bị như vậy mà bố không sớm nhận ra? Khi có con, việc chọn vợ cho mình cũng là chọn mẹ cho con, vì thế phải chọn người không chỉ yêu mình mà còn phải yêu cả con mình; Có thể bố chưa đủ quan tâm con nên khi con gặp nguy hiểm con không chia sẻ ngay với bố… Khi đó, gia đình phải đối diện với stress xã hội, sự kỳ thị, soi xét, có thể làm tăng căng thẳng trong quan hệ giữa các thành viên gia đình.

Từ những hệ luỵ tiêu cực có thể dẫn đến với trẻ, tôi muốn đưa ra vài khuyến nghị nhằm bảo vệ trẻ: Người lớn cần hiểu về Luật trẻ em, cần bảo mật thông tin, hạn chế khai thác hình ảnh trẻ để lan truyền trên truyền thông. Thay vào đó, hãy tập trung vào hỗ trợ pháp lý và trị liệu tâm lý cho trẻ nhằm giảm thiểu những hậu quả tiêu cực do sự việc mang lại.

PV: Xin trân trọng cảm ơn chuyên gia!