"Vũ trụ 3 tầng" trong đời sống tâm linh của người Lự ở Lai Châu

Nền tảng của thế giới quan người Lự

Với tín ngưỡng đa thần đặc trưng, người Lự tin rằng vũ trụ được cấu thành bởi 3 tầng: Mường Phạ (tầng trời), Mường Piêng (tầng đất) và Mường Lúm (tầng dưới cùng). Quan niệm này không chỉ là một hệ thống niềm tin, mà còn là nền tảng định hình nếp nghĩ, nếp sống, các nghi lễ và mối quan hệ cộng đồng, trong đó phụ nữ giữ vai trò đặc biệt trong việc bảo tồn và truyền nối giá trị văn hóa.

Cộng đồng người Lự ở Lai Châu có khoảng 6.757 người (Điều tra 53 dân tộc thiểu số năm 2019). Trải qua nhiều biến động lịch sử và tác động của đời sống hiện đại, tín ngưỡng dân gian của người Lự vẫn tồn tại như một "mạch ngầm văn hóa", bền bỉ nuôi dưỡng đời sống tinh thần của cộng đồng.

Trong quan niệm của người Lự, vũ trụ không phải là không gian trừu tượng, mà được hình dung rõ ràng, cụ thể với 3 tầng tồn tại song song, gắn bó và tác động lẫn nhau.

 Mường Phạ là tầng cao nhất, thế giới của các vị thần (Then) và linh hồn tổ tiên. Đây là không gian linh thiêng, nơi hội tụ những quyền năng siêu nhiên chi phối vận mệnh con người. Người Lự tin rằng tổ tiên sau khi qua đời sẽ trở về Mường Phạ, tiếp tục dõi theo, phù hộ cho con cháu. Bởi vậy, việc thờ cúng tổ tiên không chỉ là nghi lễ mang tính gia đình mà còn là sợi dây kết nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai của dòng họ.

Ở Mường Phạ, các vị thần giữ vai trò bảo hộ cho bản làng, mùa màng, sức khỏe và sự bình yên. Khi cuộc sống gặp khó khăn, ốm đau hay thiên tai, người Lự tin rằng cần phải thông qua các nghi lễ cúng tế để "thưa chuyện" với thần linh, mong nhận được sự che chở.

Mường Piêng là tầng đất, nơi con người và muôn loài sinh sống. Đây là không gian của lao động, sản xuất và sinh hoạt thường ngày. Trong quan niệm của người Lự, Mường Piêng không tách rời Mường Phạ, mà chịu sự giám sát, chi phối của thần linh và tổ tiên. Chính vì vậy, con người phải sống hài hòa, không xâm phạm các không gian thiêng như rừng cấm, suối thiêng, không phá vỡ những quy ước cộng đồng đã được "thần linh chứng giám".

Mường Lúm là tầng dưới cùng, thế giới của người lùn nằm sâu trong lòng đất. Đây là không gian vừa linh thiêng vừa ẩn chứa yếu tố đáng sợ, gắn với các điều kiêng kỵ trong đời sống. Quan niệm về Mường Lúm giúp người Lự lý giải những hiện tượng bất thường, đồng thời nhắc nhở con người phải biết sợ, biết giữ gìn trật tự và cân bằng trong vũ trụ.

Ba tầng vũ trụ ấy tạo nên một chỉnh thể hoàn chỉnh, phản ánh cách người Lự nhìn nhận thế giới, con người không phải trung tâm tuyệt đối, mà chỉ là một phần trong mối quan hệ rộng lớn giữa trời - đất - linh hồn.

Tín ngưỡng đa thần và vai trò của phụ nữ trong gìn giữ văn hóa

Từ thế giới quan 3 tầng, người Lự hình thành hệ thống tín ngưỡng đa thần, trong đó "vạn vật hữu linh". Mọi sự vật, từ con người, cây cối đến núi rừng, sông suối đều có linh hồn. Khi con người qua đời, linh hồn ấy trở thành "phi" (ma), có thể là ma lành hoặc ma dữ, tùy thuộc vào cách sống và cách được thờ cúng khi còn sống.

Trong đời sống gia đình, phụ nữ người Lự giữ vai trò quan trọng trong việc duy trì các nghi thức tâm linh thường nhật. Gian thờ tổ tiên trong ngôi nhà sàn luôn được gìn giữ sạch sẽ, ấm cúng. Những dịp lễ, tết, cúng tổ tiên hay các nghi lễ liên quan đến chu kỳ đời người, người phụ nữ là người chuẩn bị lễ vật, nấu nướng, chăm lo từng chi tiết nhỏ để nghi lễ diễn ra trọn vẹn.

Không chỉ giữ vai trò "hậu phương" trong nghi lễ, phụ nữ còn là người truyền dạy tri thức văn hóa, tín ngưỡng cho thế hệ trẻ thông qua những câu chuyện kể, lời ru, phong tục trong sinh hoạt hằng ngày. Những quan niệm về Mường Phạ, Mường Piêng, Mường Lúm không được ghi chép thành văn bản, mà được lưu giữ chủ yếu qua trí nhớ cộng đồng, trong đó phụ nữ là "kho tư liệu sống".

Trong các lễ cúng cộng đồng như lễ cúng rừng, cúng bản, hình ảnh phụ nữ lặng lẽ chuẩn bị xôi, rượu, lễ vật mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, đó là sự tiếp nối âm thầm nhưng bền bỉ của truyền thống. Chính từ đôi tay và tấm lòng của họ, tín ngưỡng dân gian được nuôi dưỡng qua từng thế hệ.

Ngày nay, trước làn sóng đô thị hóa, giao thoa văn hóa và thay đổi lối sống, tín ngưỡng của người Lự cũng đứng trước nhiều thách thức. Nhiều nghi lễ giản lược, một số phong tục có nguy cơ mai một. Tuy nhiên, trong bối cảnh ấy, vai trò của phụ nữ càng trở nên quan trọng hơn. Họ không chỉ là người gìn giữ ký ức văn hóa, mà còn là cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, lựa chọn những giá trị cốt lõi để tiếp tục duy trì trong đời sống mới.

Tín ngưỡng vũ trụ 3 tầng của người Lự, vì thế, không chỉ là câu chuyện về thần linh hay thế giới siêu hình. Đó là hệ giá trị văn hóa nuôi dưỡng nhân cách, đạo đức và lối sống cộng đồng, trong đó tinh thần tôn trọng tự nhiên, đề cao gia đình và gắn kết dòng họ được đặt lên hàng đầu.

Giữa nhịp sống hiện đại, thế giới Mường Phạ, Mường Piêng, Mường Lúm vẫn hiện diện trong đời sống người Lự, nhắc nhở con người sống hài hòa, biết tri ân cội nguồn và giữ gìn sự cân bằng của cuộc sống. Và trong hành trình gìn giữ bản sắc ấy, những người phụ nữ Lự vẫn âm thầm đóng vai trò trụ cột, để tín ngưỡng không chỉ tồn tại trong ký ức, mà tiếp tục sống động giữa đời thường.