Nữ bác sĩ giàu lòng tự hào dân tộc
Bà Henriette Bùi Quang Chiêu, sinh ngày 8/9/1906, là con gái thứ trong một gia đình người Việt giàu có mang quốc tịch Pháp ở Nam Kỳ. Mẹ bà Henriette là Vương Thị Y, xuất thân trong một gia đình giàu có người gốc Hoa. Cha của bà là Nghị viên Bùi Quang Chiêu, một chính khách có tiếng ở Nam Kỳ thời Pháp thuộc.
 |
| Ảnh gia đình chụp năm 1921 tại Phú Nhuận. Từ trái: Madeleine, Henriette, ông Bùi Quang Chiêu, Louis, Camille, Helene. |
Tuy nguyên quán ở trong Nam, bà lại được sinh ra ở Hà Nội và lớn lên ở Sài Gòn. Thuở nhỏ, bà học Trường St Paul de Chartres, tức Trường Nhà Trắng tại Sài Gòn. Năm 1915, bà thi vượt cấp và đậu bằng Certificat d'Études sớm 2 năm. Sau đó, bà vào học trường Collège des Jeunes Filles, trước năm 1975 là Trung học Gia Long Sài Gòn, nay là Trung học Nguyễn Thị Minh Khai.
Ngay từ nhỏ, Henriette Bùi Quang Chiêu đã nổi tiếng là một cô học trò thông minh, sáng dạ. Khi mới 15 tuổi, vì rất muốn du học, ngày nào bà cũng nói với cha về chuyện mình muốn đi sang Pháp.
Nhiều lúc, ông Bùi Quang Chiêu phát cáu mà nói rằng không biết phải làm sao với bà. Thế là, ngay lập tức, bà liền trả lời rằng hãy cho bà sang Pháp đi học. Và cuối cùng, Henriette Bùi Quang Chiêu cũng thực hiện được ước mơ sang Pháp học tập.
Học ở Pháp được một năm, mẹ của Henriette mất vì bệnh lao phổi. Trong khi đó, bản thân Henriette cũng bị bệnh đau mắt mà phải gián đoạn một năm học. Đến năm 1926, Henriette tốt nghiệp bậc trung học tại Lycée Fenelon ở Paris.
Từ niềm kính phục, trân trọng người anh của mình là Louis Bùi Quang Chiêu - một bác sĩ chuyên về bệnh Ho lao nổi tiếng tại Sài Gòn, Henriette Bùi Quang Chiêu đã quyết định theo học Đại học Y khoa Paris vào năm 1927.
Là phụ nữ người Việt, sự hiện diện của bà trong trường chuyên môn ở Pháp là một bước đột phá trong hệ thống giáo dục chính quốc tại Pháp thời bấy giờ. Cũng trong thời gian học tại Đại học Paris, bà quen biết với nhiều người Việt đang học tại đây, đặc biệt là một sinh viên trẻ đang theo học ngành cầu đường là Nguyễn Ngọc Bích, con trai Đốc phủ sứ Nguyễn Ngọc Tương.
Sau 7 năm học tập, Henriette Bùi Quang Chiêu bảo vệ luận án đạt loại xuất sắc vào năm 1934. Luận án của cô sinh viên Henriette khi đó được hội đồng giám khảo khen ngợi và tặng thưởng huy chương.
 |
| Bà Henriette Bùi Quang Chiêu, hình chụp năm 1931. |
Khi trở về Việt Nam năm 1935 bà nhậm chức Trưởng khoa Hộ sinh ở Bệnh viện Chợ Lớn. Ở bệnh viện, với khí khái độc lập, không ít lần Henriette Bùi Quang Chiêu đã bị các y bác sĩ người Pháp gây khó dễ cũng như thể hiện thái độ kỳ thị dân tộc.
Tại những buổi họp, các bác sĩ người Pháp chỉ nói chuyện với y bác sĩ người Pháp trong khi những người Việt Nam thì phải đứng riêng một góc. Henriette Bùi Quang Chiêu đã tỏ thái độ của mình trước sự phân biệt đối xử này. Bà nói rằng, người Việt và người Pháp hoàn toàn bình đẳng với nhau.
Khi Henriette Bùi Quang Chiêu được giao cho chức vụ y sĩ trưởng ban thì giám đốc bệnh viện là một người Pháp đã ra lệnh cho bà phải mặc váy đầm bởi nếu bà mặc váy đầm thì bà mới có thể có được sự kính trọng và bình đẳng hơn trong mắt người Pháp. Trước yêu cầu và lời lẽ đầy khinh miệt này, Henriette Bùi Quang Chiêu đã đáp lại một cách đầy mạnh mẽ rằng bà sẽ chỉ ăn mặc như một người Việt Nam để những đồng bào Việt kính trọng bà.
Rồi cả những bất công về tiền lương cho y bác sĩ Việt – y bác sĩ Pháp, thái độ phục vụ bệnh nhân người Việt – người Pháp đều được bà Henriette Bùi Quang Chiêu tích cực đấu tranh bằng nhiều hình thức khác nhau.
Có lần, sau khi trình bày quan điểm với Ban Giám đốc Bệnh viện Chợ Rẫy không được, bà Henriette Bùi Quang Chiêu đã đệ yêu cầu của mình lên hẳn Thống đốc nhằm thay đổi cách khám chữa bệnh, phát thuốc đầy kì thị với người Việt.
Thậm chí, lúc bấy giờ, giới y khoa Pháp tại Đông Dương thường tỏ thái độ coi thường nền y học Việt Nam trước đó. Bà Henriette Bùi Quang Chiêu đã thể hiện quan điểm đối lập của mình thông qua nhiều bài báo trong đó nêu rõ những thành tựu mới trong nền Y học do người Pháp mang đến song cũng đề cập một cách cụ thể vai trò quan trọng của y học dân tộc nước nhà.
Thái độ ngay thẳng, luôn đòi hỏi sự công bằng bình đẳng giữa những người Việt và người Pháp cũng như đấu tranh cho nền y học nước nhà của Henriette Bùi Quang Chiêu đã khiến không ít người Pháp, thậm chí là cả báo chí Pháp ở Sài Gòn lên tiếng chỉ trích bà. Tuy nhiên, điều đó chưa bao giờ khiến Henriette Bùi Quang Chiêu lo sợ mà bị suy giảm tinh thần đấu tranh của mình.
Cuộc sống riêng đầy thăng trầm
Năm 1935, sau khi về nước được một năm thì Henriette Bùi Quang Chiêu được cha mai mối với luật sư Vương Quang Nhường, Tiến sĩ Luật khoa đầu tiên của người Việt, là luật sư nổi tiếng của Tòa Án Sài Gòn. Là người có học vấn cao, kiến thức rộng nên Vương Quang Nhường được các giới thượng lưu Việt, Pháp lúc bấy giờ kính nể. Bởi vậy, cuộc hôn nhân giữa Henriette Bùi Quang Chiêu và Vương Quang Nhường được đánh giá là cuộc hôn nhân “môn đăng hộ đối” bậc nhất thời bấy giờ.
Thế nhưng, chính bản thân bà Henriette Bùi Quang Chiêu lại là người phản đối cuộc hôn nhân tưởng chừng rất xứng tầm với bà như vậy. Henriette Bùi Quang Chiêu không muốn có một cuộc hôn nhân xếp đặt, dù là với một người trí thức lớn, tài năng đi chăng nữa.
Tuy nhiên, dưới sức ép và sự kiên quyết của cha, Henriette Bùi Quang Chiêu đã phải đồng ý với cuộc hôn nhân này. Đám cưới của Henriette Bùi Quang Chiêu và Vương Quang Nhường được tổ chức ngay trong năm 1935 và trở thành một trong những cuộc hôn nhân được chú ý nhất lúc bấy giờ.
Là một cuộc hôn nhân được đánh giá “cân xứng” của hai con người đều tài năng song chỉ không đầy hai năm chung sống, cuộc hôn nhân của Henriette Bùi Quang Chiêu và Vương Quang Nhường đã tan vỡ.
Bấy giờ, việc một người đàn bà ra tòa xin ly dị chồng được người Việt Nam xem như là một chuyện không thể nào tin được, nhất là một người trong gia đình danh giá như gia đình ông Bùi Quang Chiêu. Về sau, khi nói về cuộc hôn nhân này, bác sĩ Henriette Bùi cho biết: "Hồi đó, ngay cả ở Pháp, phụ nữ học ngành y cũng rất ít. Ra trường, cũng không ít nữ bác sĩ bỏ nghề vì phải lấy chồng, sinh con. Tôi cũng không thoát khỏi định kiến xem thường phụ nữ thời ấy. Vừa tốt nghiệp bác sĩ, tôi đã bị cha triệu về Việt Nam để gả chồng..." Với bà, đó là mối hôn nhân không hạnh phúc, cho dù gia đình hai bên rất "môn đăng hộ đối. "Người chồng mà cha tôi chọn cho tôi là một người đàn ông rất tốt, rất có tài, rất dễ thương và bao giờ cũng dành cho tôi một sự săn sóc tận tình. Tôi không có điều gì chống lại ông ta cả. Ông ta là một luật sư, tôi là một bác sĩ... Nhưng mà ông ta luôn luôn than phiền rằng ông ta ít khi thấy tôi ở nhà, ông ta không thể nào chịu đựng được việc tôi phải làm việc tối ngày ở bệnh viện, nhất là những khi phải vào bệnh viện để chữa trị những trường hợp cấp cứu vào ban đêm... Còn phần tôi thì tôi đã quyết tâm phục vụ cho y học, phục vụ cho đồng bào của tôi, tôi không thể bỏ mấy chục năm theo đuổi việc học để ngồi nhà hầu hạ cho chồng. Chúng tôi ly dị, đó là chuyện rất đơn giản và sau đó thì chúng tôi vẫn coi nhau như bạn bè. Nhưng nói cho ngay thì hồi đó (năm 1937) quả thật vụ ly dị của tôi đã gây ra một xì-căng-đan rất lớn tại Sài Gòn."
Đến cuối năm 1945 thì gia đình Henriette Bùi Quang Chiêu đã xảy ra một biến cố lớn. Ông Bùi Quang Chiêu cùng với ba người anh em trai của Henriette Bùi Quang Chiêu bị bắt và giết chết. Cũng từ đó, bà Henriette Bùi Quang Chiêu dốc mọi tâm sức vào việc nghiên cứu, khám chữa bệnh của mình.
Năm 1957 bà sang Nhật Bản học nghề châm cứu rồi về nước và phát triển hướng nghiên cứu với nhiều áp dụng có hiệu quả cho ngành sản khoa.
 |
| Bà Henriette Bùi Quang Chiêu (1906 - 2012) - nữ bác sĩ y khoa đầu tiên của Việt Nam. |
Đến năm 1961, Henriette Bùi Quang Chiêu sang Pháp và mở ở đây một phòng mạch. Cũng tại Pháp, Henriette Bùi Quang Chiêu đã gặp lại ông Nguyễn Ngọc Bích. Mối thân tình mà hai người đã có phát triển thành tình yêu. Bà Henriette Bùi Quang Chiêu và ông Nguyễn Ngọc Bích về sống với nhau như vợ chồng. Tuy nhiên, không may là ông Nguyễn Ngọc Bích lại bị ung thư vòm họng. Thế nên, sau 4 năm chung sống trên đất Pháp, năm 1965, bà Henriette Bùi Quang Chiêu đã đưa ông Nguyễn Ngọc Bích trở về Việt Nam để ông có thể sống những ngày cuối đời ở quê hương.
Ngay trong năm đó, ông Trần Ngọc Bích mất. Cũng từ đó, khi còn lại một mình, bà Henriette Bùi Quang Chiêu đã không ngừng tích cực tham gia các hoạt động khám, cứu chữa thương bệnh binh trong chiến tranh.
Vào năm 1970, bà tình nguyện vào phục vụ không lương trong ngành hộ sản và nhi khoa tại Bệnh viện Phú Thọ ở vùng ngoại ô thành phố Sài Gòn.
Mãi đến năm 1971, bà Henriette Bùi Quang Chiêu mới sang lại Pháp. Ở đây, bà tiếp tục khám chữa bệnh cho đến năm 1976 mới nghỉ hưu sau khi phục vụ trong ngành y khoa tại Việt Nam cũng như tại Pháp hơn 44 năm trời. Bà hiến tặng biệt thự tư gia của bà ở số 28 đường Testard làm cơ sở cho Trường Đại học Y khoa Sài Gòn thuộc Viện Đại học Sài Gòn. Ngày nay nơi này là Bảo tàng Chứng tích chiến tranh (28 Võ Văn Tần, quận 3, TPHCM).
Bà mất ngày 27/4/2012 tại Paris và được án táng tại Tòa Thánh Cao Đài tỉnh Bến Tre, thọ 105 tuổi.
Bác sĩ Henriette Bùi Quang Chiêu, vị nữ bác sĩ đầu tiên của nước Việt Nam tốt nghiệp tại Trường Đại học Y Khoa Paris, đã đóng vai trò tiên phong, mở đường cho giới phụ nữ Việt thời đó noi gương và theo chân bà dấn bước vào con đường y học.