Giữ hồn Zèng để người dân sống được bằng nghề truyền thống

Buổi chiều ở xã A Lưới 1 (TP Huế), mây từ dãy Trường Sơn chùng xuống, sương mỏng phủ quanh những nếp nhà sàn ven suối. Trong căn nhà gỗ nhỏ nép mình bên sườn núi, tiếng thoi dệt lách cách vang lên đều đặn. Bên khung cửi, nghệ nhân Mai Thị Hợp, Giám đốc Hợp tác xã (HTX) Thổ cẩm Xanh Azakooh cần mẫn đưa từng sợi chỉ, cài từng hạt cườm li ti vào nền vải thô. Mỗi tấm Zèng dần hình thành không chỉ là sản phẩm thủ công, mà còn là linh hồn văn hóa của người Tà Ôi đang được gìn giữ, truyền lại và phát triển theo hướng sinh kế gắn với du lịch cộng đồng.

Hơn 30 năm gắn bó với nghề dệt Zèng, bà Mai Thị Hợp được xem là một trong những "người giữ lửa" của làng nghề. Với bà, mỗi đường kim, mũi chỉ không chỉ tạo nên sản phẩm, mà còn chứa đựng những câu chuyện về núi rừng, về tổ tiên, về quan niệm sống của người Tà Ôi.

"Ngày xưa, Zèng chỉ dùng trong nghi lễ, cưới hỏi, tang ma. Mỗi hoa văn đều có ý nghĩa riêng. Nếu thế hệ trẻ không học, không hiểu thì Zèng sẽ mất đi linh hồn", bà Hợp nói.

Nhận thấy nguy cơ nghề mai một khi nhiều người trẻ rời bản làng đi làm ăn xa, bà Hợp đã chủ động mở các lớp truyền dạy nghề ngay tại nhà. Những buổi học giản dị, không bảng đen, không giáo trình, nhưng lại là nơi các thiếu nữ Tà Ôi được học cách đọc hoa văn, hiểu ý nghĩa từng họa tiết và thực hành dệt ngay trên khung cửi.

Nhiều học trò của bà nay đã trở thành những thợ dệt lành nghề, tiếp tục truyền lại cho lớp trẻ hơn. Nghề truyền thống nhờ vậy không bị "đứt gãy" mà từng bước được hồi sinh trong đời sống hiện đại.

Nếu nghệ nhân là "trái tim" thì HTX Thổ cẩm Xanh Azakooh chính là "bộ khung" giúp nghề Zèng vận hành theo hướng kinh tế. HTX quy tụ gần 100 phụ nữ Tà Ôi tham gia, hình thành một mạng lưới sản xuất tiêu thụ ngay tại cộng đồng.

Không chỉ bao tiêu sản phẩm, HTX còn xây dựng không gian trình diễn nghề dệt, mở cửa cho du khách đến tham quan, trải nghiệm. Du khách được học cách dệt Zèng, nghe kể về ý nghĩa hoa văn, tham gia chế biến món ăn truyền thống, hòa mình vào sinh hoạt bản làng.

Nhờ đó, Zèng không chỉ còn là sản phẩm để bán, mà trở thành "sản phẩm du lịch văn hóa" đặc trưng của A Lưới 1. Mỗi đoàn khách đến làng nghề không chỉ mang lại doanh thu, mà còn góp phần quảng bá hình ảnh, bản sắc của người Tà Ôi ra bên ngoài.

Câu chuyện của chị Ra Pát Thị Lăm là một trong những minh chứng rõ nét cho mô hình này. Trước đây, gia đình chị thuộc diện hộ nghèo, thu nhập bấp bênh từ nương rẫy. Sau khi tham gia HTX, chị được đào tạo nghề dệt, được hướng dẫn cách tiếp khách du lịch, kể chuyện về Zèng và văn hóa Tà Ôi.

Hiện nay, thu nhập bình quân từ nghề dệt của chị đạt khoảng 5–6 triệu đồng mỗi tháng. Gia đình chị đã thoát nghèo và còn trở thành điểm trải nghiệm cho các đoàn du lịch cộng đồng.

"Khách đến, mình vừa dệt, vừa kể chuyện về Zèng. Mỗi lần như vậy không chỉ có thêm tiền mà mình còn thấy tự hào vì văn hóa dân tộc mình được người ngoài biết đến", chị Lăm chia sẻ.

Không ít phụ nữ trẻ tại A Lưới 1 cũng đã quay lại bản làng học dệt Zèng, xem đây là nghề chính thay vì đi làm thuê xa quê. Nghề truyền thống nhờ đó được "tái sinh" trong chính đời sống của cộng đồng.

Theo UBND xã A Lưới 1, địa phương đang định hướng xây dựng làng nghề Zèng gắn với du lịch cộng đồng, coi đây là mô hình trọng tâm trong phát triển kinh tế – văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Chính quyền xã đã hỗ trợ mặt bằng sinh hoạt chung, tổ chức các lớp truyền dạy tiếng nói, chữ viết dân tộc Tà Ôi, duy trì các nghi lễ, lễ hội truyền thống và đưa nghề dệt Zèng vào các hoạt động trải nghiệm cho học sinh địa phương.

Thực hiện Dự án 6 về Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch, nghề dệt Zèng của người Tà Ôi ở A Lưới đã được hỗ trợ nhiều mặt từ Dự án. Điều này đã góp phần giúp người dân nơi đây có thêm điều kiện gắn bó với nghề, sản xuất ra nhiều sản phẩm và có thêm điều kiện phát triển du lịch, thu hút nhiều du khách tham quan và lan tỏa sản phẩm, nét văn hóa đặc sắc của địa phương vươn xa.

"Bảo tồn văn hóa phải đi đôi với sinh kế. Khi người dân sống được bằng chính văn hóa của mình, họ sẽ tự nguyện giữ gìn và truyền lại cho thế hệ sau", đại diện UBND xã A Lưới 1 khẳng định.

Thời gian tới, xã tiếp tục xây dựng nhãn hiệu tập thể "Zèng A Lưới", kết nối các tour du lịch cộng đồng, đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử và tham gia các hội chợ OCOP, làng nghề trong và ngoài tỉnh.