Khi kiến thức và công nghệ không đủ bảo vệ nữ sinh viên khỏi "cái bẫy số"

Cạm bẫy "bắt cóc online" và những cái giá đắt

Những vụ án gần đây đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về mức độ nguy hiểm của các chiêu trò thao túng tâm lý trên mạng, mà điển hình là hình thức "bắt cóc online". Kẻ xấu thường giả danh các cơ quan chức năng, như "shipper" giao hàng cấm, rồi mạo danh cán bộ công an cáo buộc nạn nhân liên quan đến các đường dây rửa tiền, ma túy.

Sự thao túng tâm lý đã đẩy nhiều nữ sinh viên vào trạng thái hoảng loạn, tự cô lập và làm theo yêu cầu của các đối tượng. Một nữ sinh 18 tuổi, sinh viên tại Hà Nội, đã bị thao túng tâm lý đến mức giam mình trong phòng trọ và yêu cầu bố mẹ chuyển gần 1,2 tỉ đồng vào tài khoản cá nhân, sau đó toàn bộ số tiền này đã được chuyển tiếp cho kẻ lừa đảo. Nhóm lừa đảo còn buộc nữ sinh bịa chuyện có chương trình trao đổi sinh viên với Trung Quốc cần chứng minh tài chính và giả danh giáo viên để tạo lòng tin với gia đình.

Một nữ sinh viên đại học tại TPHCM bị các đối tượng yêu cầu xuống tận Cà Mau thuê khách sạn ở một mình. Tại đây, cô bị ép tự chụp ảnh "giả" bị bắt cóc và hình ảnh nhạy cảm gửi cho chúng. Sau đó, các đối tượng sử dụng những hình ảnh này, cắt ghép, dàn dựng cảnh bị bắt cóc và gửi cho gia đình. Gia đình nạn nhân đã chuyển 17 triệu đồng vì quá lo lắng, trước khi được công an giải cứu kịp thời.

Phân tích về những rủi ro này tại Hội thảo khoa học "Phụ nữ và trẻ em gái trong xã hội chuyển đổi số: Cơ hội và thách thức" do Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới tổ chức, PGS.TSKH Lương Đình Hải - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới - nhấn mạnh: "Rủi ro trong chuyển đổi số không đơn thuần xuất phát từ công nghệ mà còn đến từ yếu tố con người. Ngay cả sinh viên công nghệ - vốn có nền tảng kiến thức tốt - cũng có thể bị lừa nếu thiếu kiến thức xã hội, giá trị và kỹ năng số để tự bảo vệ mình".

Thực tế đáng báo động là 49,5% nữ sinh viên thừa nhận gặp khó khăn trong việc phân biệt thông tin thật - giả, cho thấy "lá chắn nhận thức" trước tin giả và thao túng thông tin vẫn còn mong manh.

Tổn thương tâm lý và hệ lụy học tập

"Luôn trực tuyến" khiến sinh viên dành nhiều thời gian cho giải trí, với 31,4% dành 3-4 giờ mỗi ngày và 14,9% dành 5 giờ trở lên cho giải trí trực tuyến, tạo khoảng trống để rủi ro xuất hiện do thiếu cảnh giác. Các số liệu khảo sát theo nghiên cứu về chủ đề Tính dễ bị tổn thương trên không gian mạng của nữ sinh viên ở Hà Nội trong bối cảnh chuyển đổi số của ThS. Nguyễn Thị Huệ, Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới,  phác họa một bức tranh đầy báo động về các mối nguy hại: 96,4% từng bị làm phiền bởi tin nhắn và cuộc gọi rác; 51% từng là nạn nhân của lừa đảo trực tuyến; 54% tự nhận rơi vào tình trạng nghiện Internet; 16,2% từng bị quấy rối trực tuyến; 11% từng trải qua bắt nạt trên không gian mạng; 29,3% từng bị mất thông tin tài khoản và 15,2% mất dữ liệu do virus.

Những rủi ro này để lại hậu quả sâu rộng, đặc biệt về tâm lý. Nạn nhân của quấy rối, bắt nạt trực tuyến thường đối diện với lo âu, trầm cảm, và mất tự tin. Một số chọn cách thu mình, ngại giao tiếp, dẫn đến bị cô lập trong chính môi trường học tập. Về học tập, nghiện Internet, stress kéo dài, và mất tập trung khiến kết quả học tập không ổn định, giảm hiệu suất đáng kể.

Những lo âu về nguy cơ bị tấn công mạng (93,1%), khó phân biệt tin giả (92%), và quấy rối trực tuyến (85,3%) đã trở thành gánh nặng tâm lý thường trực, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tinh thần và khả năng hội nhập xã hội của nữ sinh viên.

Giải pháp toàn diện: Kỹ năng số, hỗ trợ tâm lý và cộng đồng lành mạnh

Dù phải đối diện với nhiều rủi ro, nữ sinh viên không hề thụ động. Họ thể hiện sự chủ động đáng ghi nhận: 92,1% tích cực nâng cao kỹ năng số ;71% hứng thú với việc tiếp cận ứng dụng mới , và 85,3% tìm kiếm cơ hội việc làm trực tuyến. Điều này cho thấy, nếu được định hướng và hỗ trợ đúng cách, không gian mạng có thể trở thành cơ hội phát triển.

Từ thực tiễn này, các chuyên gia đưa ra những khuyến nghị giải pháp theo nhiều lớp. GS.TS Nguyễn Hữu Minh - Chủ tịch Hội Xã hội học Việt Nam - lưu ý: "Bên cạnh nhận thức và kỹ năng số, cần đặc biệt chú trọng đến yếu tố tâm lý và giá trị ứng xử. Ông cho rằng sinh viên - kể cả nhóm có học thức - vẫn dễ bị dẫn dắt, thao túng tâm lý qua các hình thức như 'bắt cóc online'". Ông kết luận: "Việc xây dựng động lực, chuẩn mực giá trị và hành vi ứng xử là nền tảng quan trọng để giúp nữ sinh viên tự tin, an toàn hơn trong môi trường số".

Kết luận nghiên cứu của ThS. Nguyễn Thị Huệ, Viện Nghiên cứu Con người, Gia đình và Giới, khẳng định: "Dù được trang bị thiết bị và tri thức, nữ sinh viên vẫn là nhóm dễ bị tổn thương trong kỷ nguyên số". Để bảo vệ nhóm này, cần những chính sách toàn diện:

Giáo dục kỹ năng số trong nhà trường cần được chú trọng, tích hợp nội dung về nhận diện tin giả, phòng chống lừa đảo, quản lý danh tính và ứng phó với bạo lực mạng.

Xây dựng cơ chế hỗ trợ tâm lý, tổ chức các kênh tư vấn, hỗ trợ cho sinh viên khi đối diện với stress do quấy rối, bắt nạt hay nghiện Internet.

Khuyến khích xây dựng cộng đồng mạng lành mạnh thông qua các nhóm, câu lạc bộ an toàn số, nơi chia sẻ kinh nghiệm và lan tỏa những cách sử dụng công nghệ tích cực.

Hoàn thiện cơ chế pháp lý và tăng cường trách nhiệm của các nền tảng mạng xã hội, từ quy trình báo cáo vi phạm đến việc buộc các nền tảng chịu trách nhiệm trong bảo vệ người dùng.