Luật Bảo hiểm xã hội 2024: Nhiều điểm mới thu hút lao động phi chính thức

Để thấy rõ những ưu việt của Luật BHXH năm 2024 trong kỳ vọng phủ "lưới an sinh" tới LĐPCT, Báo PNVN đã có cuộc trao đổi với TS. Giang Thanh Long, Giảng viên cao cấp, Trường Kinh tế và Quản lý công, Đại học Kinh tế Quốc dân.

- Lực lượng LĐPCT có vai trò quan trọng trong sự phát triển của nền kinh tế quốc dân. Tuy chiếm số lượng đông đảo nhưng tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện của nhóm lao động này còn thấp. Theo ông, đâu là nguyên nhân?

GS.TS. Giang Thanh Long: Thống kê cho thấy, năm 2024, LĐPCT ở nước ta có khoảng 33 triệu người (chiếm 64,6% tổng số lao động cả nước). Tại khu vực thành thị, nhóm lao động này chiếm 49,2%, trong khi khu vực nông thôn ở mức 74,1%. Phân theo giới tính, tỷ lệ lao động có việc làm phi chính thức trong lao động nam là 67,6% còn lao động nữ là 61,0%.

Có thể nói, với một số lượng và tỷ lệ lớn cùng với sự đa dạng trong các ngành, nghề, khu vực phi chính thức ở Việt Nam có đóng góp không nhỏ cho nền kinh tế ở cả góc độ việc làm lẫn thu nhập.

Cho tới nay đã có nhiều nghiên cứu đánh giá về việc tham gia BHXHTN của lực lượng LĐPCT. Nhìn chung, tỷ lệ tham gia của nhóm lao động này có tăng lên nhưng rất chậm, thậm chí có xu hướng chững lại sau đại dịch Covid-19.

Có nhiều nguyên nhân ảnh hưởng đến việc tham gia BHXHTN của lực lượng LĐPCT. Trong đó, sự hiểu biết và quan tâm của nhóm lao động này với chế độ BHXH nói chung và BHXHTN nói riêng còn rất hạn chế. Điều này đến một phần vì tính chất công việc, một phần vì công tác tuyên truyền còn khó khăn khi tiếp cận nhóm lao động này.

Bên cạnh đó, Luật BHXH năm 2014 quy định BHXHTN chỉ có 2 chế độ dài hạn (hưu trí và tử tuất) mà không có các chế độ ngắn hạn (ốm đau, thai sản, tai nạn lao động…) và bảo hiểm thất nghiệp. Do đó, những quyền lợi sát sườn và có thể thụ hưởng trong ngắn hạn khi gặp rủi ro thì người lao động tham gia BHXHTN lại không được hưởng.

Cùng lúc đó, Luật BHXH năm 2014 cũng quy định thời gian tham gia tới 20 năm lao động mới được hưởng hưu. Những điều này làm cho người lao động giảm động cơ tham gia. Đặc biệt, trong giai đoạn khốc liệt nhất của đại dịch Covid-19, nhiều LĐPCT tham gia BHXHTN không được hưởng BH thất nghiệp dù mất toàn bộ việc làm, sinh kế do các chính sách giãn cách hoặc phong tỏa để chống đại dịch lây lan.

Không những thế, một số khảo sát cho thấy, phần lớn lao động có việc làm phi chính thức có thu nhập bấp bênh và không cao nên họ tập trung vào việc đầu tư cho con cái học hành, chăm sóc sức khỏe cũng như tiêu dùng trước mắt, không lo được cho tương lai khi tham gia BHXH.

- Trên cơ sở những nguyên nhân trên, theo ông, Luật BHXH năm 2024 đã có những thay đổi gì để thúc đẩy sự tham gia của LĐPCT?

GS.TS. Giang Thanh Long: Luật BHXH năm 2024 được thông qua và chính thức có hiệu lực từ 1/7/2025 đã có những điều chỉnh để thu hút LĐPCT. Nổi bật có những điểm sau.

Thứ nhất, Luật đã mở rộng đối tượng tham gia BHXH bắt buộc và tự nguyện. Cụ thể là lao động làm việc không theo hợp đồng lao động dài hạn (như cộng tác viên, người làm việc theo đơn hàng, người làm nghề tự do) được khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi hơn để tham gia BHXH tự nguyện.

Thứ hai, quyền lợi của người tham gia BHXHTN được bổ sung thêm chế độ ngắn hạn (ốm đau và thai sản) và điều này giúp LĐPCT tiệm cận quyền lợi của người có BHXH bắt buộc.

Thứ ba, Luật BHXH năm 2024 cũng quy định giảm thời gian tối thiểu để hưởng lương hưu (15 năm so với 20 năm như trước). Điều này giúp LĐPCT có thể đạt được điều kiện hưởng lương hưu thuận lợi hơn.

Thứ tư, Luật điều chỉnh hỗ trợ đóng từ ngân sách Nhà nước cho những người tham gia BHXTN, trong đó ưu tiên các nhóm lao động có thu nhập thấp, cận nghèo, nông dân...

Thứ năm, Luật BHXH năm 2024 cũng linh hoạt hơn trong phương thức đóng (hàng tháng, quý…) và có thể đóng bù thời gian gián đoạn. Những điểm này rất phù hợp với đặc điểm LĐPCT có thu nhập không ổn định.

Thứ sáu, số hóa công tác quản lý và thủ tục hành chính bằng việc mở rộng hình thức đăng ký, đóng, nhận quyền lợi qua nền tảng điện tử, ngân hàng số, ví điện tử, từ đó giúp LĐPCT dễ tiếp cận và duy trì tham gia hơn.

Cuối cùng, kết nối BHXH với các chính sách an sinh khác như bảo hiểm y tế, các chính sách giảm nghèo bền vững…

Các quy định này mới có hiệu lực một thời gian ngắn nên chưa có đánh giá tác động cụ thể. Tuy nhiên, so với các quy định trước, cá nhân tôi cho rằng những quyền lợi thiết thực với LĐPCT đã được đưa vào trong Luật và đây sẽ là động lực tốt để người lao động xem xét, đánh giá và quyết định tham gia BHXH.

- Trên thế giới, việc bao phủ an sinh xã hội tới lực lượng lao động tương tự được thực hiện như thế nào? Theo ông, Việt Nam có thể học hỏi được những gì từ các nước trên?

GS.TS. Giang Thanh Long: Tùy theo điều kiện kinh tế- xã hội cũng như năng lực quản lý, tình trạng tài chính của hệ thống BHXH và dư địa tài khóa của chính phủ mà mỗi nước có những chiến lược, chính sách khác nhau để mở rộng diện bao phủ theo cả chiều ngang (tăng số người và tỷ lệ tham gia BHXH) và chiều dọc (tăng chế độ và mức hưởng) với LĐPCT.

Có thể có một số kinh nghiệm quốc tế được rút ra từ các cuộc cải cách hệ thống BHXH nói chung và hệ thống hưu trí nói riêng ở một số nước như sau.

Thứ nhất, xây dựng hệ thống BHXH với an sinh thu nhập đa tầng nhằm đa dạng hóa thu nhập tuổi già. Quan điểm này xuất phát từ đề xuất hưu trí đa tầng (multi-layered pension system) của Ngân hàng Thế giới cũng như Sàn an sinh xã hội (SPF – Social Protection Floor) của Tổ chức Lao động Quốc tế.

Cụ thể, sàn 1 dành cho mọi người cao tuổi, được hỗ trợ bằng thuế, thiết kế theo hình thức toàn dân hoặc theo gia cảnh (dựa trên thu nhập hoặc có hưởng hưu trí đóng góp hay không); sàn 2 thiết kế theo hình thức chia sẻ rủi ro, thực thanh thực chi; sàn 3 thiết kế theo tài khoản cá nhân mà phần đóng được trích từ phần đóng chung cho hệ thống; và sàn 4 thiết kế theo hưu trí tự nguyện với 100% đóng góp bổ sung của người lao động được đưa vào đó. Thiết kế này vừa đảm bảo chia sẻ rủi ro (sàn 1 và 2) cũng như đảm bảo tích lũy cá nhân, không chia sẻ (sàn 3 và 4).

Thứ hai, hỗ trợ đóng cho các nhóm lao động tùy theo khả năng đóng của họ và từ đó hình thành quỹ cá nhân cho người lao động. Ở Trung Quốc, chính phủ thực hiện đồng đóng góp theo mức đóng tương xứng (MDF - matching defined contribution) cho lao động ở nông thôn hoặc lao động thu nhập thấp ở khu vực đô thị.

Hiện nay tỷ lệ bao phủ của hệ thống hưu trí ở Trung Quốc đã đạt mức toàn dân (100%). Thái Lan cũng mở rộng bao phủ toàn dân cho người cao tuổi (từ 60 tuổi trở lên) với mức hưởng thấp nhất là 800 bạt/tháng (và hiện dự kiến tăng lên 2.000 bạt/tháng).

Thứ ba, trợ cấp bằng tiền cho trẻ em cho những hộ gia đình mà vợ hoặc chồng là LĐPCT. Hình thức trợ cấp có thể là miễn hoặc giảm học phí cho trẻ em với điều kiện bố, mẹ phải tham gia đóng BHXH. Một số chương trình của các nước Nam Mỹ phát huy hiệu quả bao phủ BHXH tới LĐPCT nhờ chính sách này.

Nghiên cứu ở Việt Nam, một số báo cáo cho thấy, hộ gia đình LĐPCT càng có nhiều trẻ em đang đi học thì xác suất lao động tham gia BHXH càng thấp và việc hỗ trợ mức đóng theo quy định hiện hành càng lớn thì càng giảm nguy cơ nghèo hóa do đóng BHXH của các hộ gia đình này.

Cuối cùng, tăng cường truyền thông, giáo dục và tạo "thói quen" tham gia BHXH và các chương trình an sinh xã hội khác. Chỉ khi chính người lao động biết, hiểu và thực hành cho quyền lợi của mình thì việc mở rộng hệ thống qua các hình thức hỗ trợ ở trên mới có hiệu quả.  

- Xin cảm ơn ông!