Những cụ bà mang 'giáo cờ giáo quạt' đi Tây

Điệu múa với lời ca dựa trên câu chuyện xưa kia Vương Chiêu Quân đi cống nước Hồ. Khi biểu diễn điệu múa, sẽ có một người đánh trống, một người hát lời ca và 40 - 50 cô lèn tuổi từ 8 đến 15, mặc áo tân thời màu sắc, cầm cờ giấy, quạt giấy múa. Đây là điệu múa vừa có tính nghi lễ, vừa đậm chất dân gian, mang tính tập thể cao.

Người làng Giắng, Thái Bình khẳng định: “Chỉ những người con gái đồng trinh của làng mới được tham gia múa biểu diễn vào ngày hội làng (11, 12 tháng Giêng) và ngày giỗ Đức Thánh vào tháng 4 âm lịch”. Hầu hết những phụ nữ trong làng đều biết múa giáo cờ, giáo quạt. Dân làng có câu cửa miệng vui rằng: “Không biết múa không phải con gái làng Giắng”.

Biểu diễn ở xứ người

Người đánh thức các điệu múa này là Nguyễn Thủy Ea Sola mà các bà quen gọi trìu mến: Cô giáo Thuỷ. Hồi gặp cô Thuỷ đi tìm những điệu múa cổ làm chất liệu cho vở nhạc kịch ba lê “Hạn hán và cơn mưa”, các bà mới ngoài 60 tuổi. Cụ Bùi Thị Rược nhớ lại, lần đầu gặp Ea Sola Thuỷ, cô ấy hỏi các bà có nhớ tình yêu của mình hồi trẻ thế nào không, có biết gì về tình yêu không? Các bà đều cười, còn cụ Rược hiền hậu nói: “Thời chúng tôi làm gì có tình yêu. Biết nhau từ nhỏ nhưng lớn lên chả bao giờ dám nhìn mặt. Cha mẹ dạm cho đám nào thì biết đám đó thôi. Trước ngày cưới rồi cũng đâu có gặp hay nhìn mặt chồng. Thế rồi, chúng tôi cũng sống hạnh phúc và có với nhau 5 mặt con… Cô ấy múa ba lê uốn éo dẻo dẻo là”.

14 người phụ nữ nông thôn gần như cả đời chưa ra khỏi lũy tre làng đã cùng cô Thủy xúng xính áo khăn, lên máy bay đi khắp bốn phương trời như những sứ giả của hoà bình: “Chúng tôi sung sướng lắm, cả đời không được đi máy bay bao giờ. Thế mà từ điệu múa cổ quê mình, chúng tôi được tới Mỹ, Pháp. Đi tới đâu chúng tôi cũng được ngưỡng mộ vô cùng. Họ bảo, Việt Nam giỏi, các cụ già thế mà còn múa quá giỏi”.

Hồi đó, mỗi chuyến đi kéo dài 1-2 tháng. Lần đầu là năm 1995, các cụ đi 4 nước: Pháp, Bỉ, Bồ Đào Nha và chuyến đi cuối cùng cũng đã 10 năm rồi. Sau đó vở vũ kịch được truyền lại cho những vũ công chuyên nghiệp của Nhà hát Nhạc vũ kịch Việt Nam.

Ngày đêm truyền dạy

Về nguồn gốc của điệu múa cổ, nhà thơ Bùi Hoàng Tám kể, ngay tại đình làng Thượng Liệt (huyện Quỳnh Phụ, Thái Bình) thờ Thành hoàng làng là đức bà Trần Thị Quý Minh, người đã có công sáng tác và truyền bá điệu múa cổ độc nhất vô nhị có tên là “Giáo cờ - Giáo quạt”. Bà là công chúa cả của Đức vua Trần Duệ Tông. Hơn 600 năm trước, do trái lệnh vua cha, không chịu kết hôn với người trong dòng tộc nên bà cùng với hai người em gái bị đày về rẻo đất cửa bể này lập nên 3 làng: Thượng Liệt, Trung Liệt và Hạ Liệt.

Thuở ấy, vùng quê này là bãi đất bồi, hoang vu và đầy lau lách, sú vẹt. Vào những ngày đầu mở đất, để giúp người dân quên đi nỗi gian lao, cực nhọc và cũng để vơi đi nỗi nhớ kinh thành, bà đã dày công soạn ra điệu múa “Giáo cờ - Giáo quạt” gồm 36 cấp với phần lời hát ẩn chứa niềm thương nhớ kinh kỳ và niềm tôn kính vua cha.

Những 'bà già làm ruộng' ở trời Tây

“Cánh cò” dân ca từ đồng quê Thái Bình đã nhiều lần bay cao qua bầu trời châu Á, châu Âu, cùng với những người đàn bà đã đi qua nạn đói 1945, đi qua hai cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc. Mới đó mà đã hơn 20 năm. Cả làng có 5 người được chọn, đó là các bà: Nguyễn Thị Thơi, Bùi Thị Rược, Nguyễn Thị Rin, Nguyễn Thị Mấn, Nguyễn Thị Thắng cùng với 8 bà khác ở La Khê và ở Hà Nam 1 bà. Hoàn cảnh của những người phụ nữ ấy, như bao người mẹ, người chị Việt Nam, từng có chồng con là bộ đội, thương binh, liệt sĩ.

Giờ đây, cùng với điệu múa cổ và niềm tự hào, những “vũ công” không chuyên từng đi khắp trời Tây ấy đang ngày đêm truyền lại cho các thế hệ trong làng. Cụ Rược cũng như người dân làng Giắng đều lo lắng rằng, lớp trẻ hôm nay dù có yêu điệu múa cổ quê mình tới đâu, khi lớn lên, học hành ra thành phố sẽ không sống ở làng nữa để mà lưu giữ. Các nghệ nhân già cũng đã ở tuổi xưa nay hiếm, trong số 5 cụ đi diễn trước đây, đã có 1 cụ về với tiên tổ.

Nghệ nhân Bùi Thị Rược (83 tuổi): Ngày còn bé, được đi múa giáo cờ, giáo quạt chúng tôi thích lắm. Lớp người thuộc thế hệ trước như chúng tôi được các cụ truyền dạy từ năm 7, 8 tuổi. Nhớ ngày được chọn tuyển vào đội múa của làng, thấy vui vô cùng, nhiều đêm không ngủ chỉ mong sao cho tới hội làng thật nhanh để được múa, hát. Hồi xưa các bà thợ quấn roi mây trên đầu dạy rất nghiêm khắc. Nhà tôi có 4 chị em đều múa giỏi. Tôi thường được đứng đầu, năm nào cũng đi múa ở hội làng rồi đi múa xứ.