Phát triển sinh kế ở những vùng đặc biệt khó khăn và các nhóm yếu thế

Sau gần 10 năm Việt Nam triển khai xây dựng nông thôn mới (NTM), diện mạo nông thôn khởi sắc, hạ tầng nông thôn thay đổi rõ rệt, vai trò của người dân trong xây dựng NTM đã được nâng cao, đời sống văn hóa xã hội từng bước đáp ứng nhu cầu của nhân dân; kinh tế nông thôn đã có bước phát triển, đóng góp chung vào quá trình phát triển công nghiệp hóa – đô thị hóa và hội nhập của nền kinh tế.

Trong bối cảnh đó, một trong những mục tiêu quan trọng trong xây dựng NTM đó là tập trung phát triển kinh tế nông thôn theo hướng hiệu quả và bền vững, đặc biệt là phát huy nội lực, thúc đẩy nâng cao giá trị sản phẩm, thu nhập của người dân, với mục tiêu cuối cùng là nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân khu vực nông thôn. Do đó phát triển kinh tế nông thôn là một nhiệm vụ trọng tâm của Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng NTM, gắn với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của cả nước.

Chương trình "Mỗi xã một sản phẩm" (OCOP) được phê duyệt từ năm 2018 nhằm phát triển ngành nghề nông thôn, mở rộng thị trường, khơi dậy tiềm năng, lợi thế các vùng miền, tạo hành lang pháp lý, cơ chế vận hành Chương trình một cách đồng bộ, tạo nền tảng vững chắc để phát triển kinh tế nông thôn, góp phần xây dựng NTM bền vững trên phạm vi cả nước.

Phát triển sinh kế ở những vùng đặc biệt khó khăn và các nhóm yếu thế

Sau hơn 4 năm triển khai, chương trình OCOP đã có sự lan tỏa mạnh mẽ, được triển khai đồng bộ, rộng khắp, được tất cả các địa phương chủ động triển khai một cách hiệu quả và thành công, trở thành một giải pháp được ưu tiên trong phát triển kinh tế nông thôn, gắn với xây dựng nông thôn mới. Đến nay, tất cả 63/63 tỉnh, thành phố đã tổ chức đánh giá, phân hạng sản phẩm, cả nước đã có 8.478 sản phẩm OCOP đạt 3 sao trở lên (trong đó 65,4% sản phẩm 3 sao, 33,4% sản phẩm 4 sao, 1,0% sản phẩm tiềm năng 5 sao và 0,2 % sản phẩm 5 sao). Đã có hơn 4.351 chủ thể OCOP, trong đó có 38,3% là Hợp tác xã, 26,1% là doanh nghiệp, 33,3% là cơ sở sản xuất/hộ kinh doanh, còn lại là tổ hợp tác.

Bên cạnh về số lượng sản phẩm và chủ thể, Chương trình OCOP đã có những tác động tích cực, đậm nét đến phát triển kinh tế nông thôn, cụ thể như:

- Chương trình đã góp phần chuyển đổi từ sản xuất nông nghiệp nhỏ lẻ sang sản xuất theo hướng liên kết chuỗi giá trị, theo tiêu chuẩn, quy chuẩn, có truy suất nguồn gốc và theo nhu cầu thị trường. Khơi dậy tiềm năng đất đai, sản vật, lợi thế so sánh, đặc biệt là các giá trị văn hóa vùng miền để hình thành các sản phẩm OCOP tích hợp "đa giá trị", gắn kết giữa phát triển nông nghiệp với dịch vụ, du lịch.

- Thông qua chương trình, nhiều địa phương đã quy hoạch được các vùng nguyên liệu đặc sản, phát triển các ngành nghề nông thôn, đặc biệt là bảo tồn và phát triển nhiều làng nghề truyền thống. Hình thành nhiều sản phẩm OCOP gắn với vai trò như một "đại sứ" chuyển tải những câu chuyện sản phẩm mang tính nhân văn của vùng, miền.

- Sản phẩm OCOP đáp ứng các tiêu chuẩn, quy chuẩn chất lượng, an toàn thực phẩm; có mẫu mã, bao bì đa dạng và thân thiện với môi trường, phù hợp yêu cầu của thị trường. Góp phần gia tăng giá trị, giúp các chủ thể tăng quy mô sản xuất và doanh thu. Hơn 60,7% chủ thể OCOP đạt từ 3 sao trở lên có doanh thu tăng bình quân 17,6%/năm, giá bán các sản phẩm sau khi được chính thức công nhận OCOP tăng bình quân 12,2%.

- Chương trình thúc đẩy hướng đi về phát triển sinh kế ở những vùng đặc biệt khó khăn và các nhóm yếu thế (phụ nữ, người đồng bào dân tộc thiểu số), góp phần thực hiện chủ trương "không ai bị bỏ lại phía sau" . 

Cụ thể, tỷ lệ chủ thể OCOP là nữ trên cả nước chiếm 39%, cao hơn tỷ lệ nữ giữ vai trò điều hành các doanh nghiệp của Việt Nam (25%), đặc biệt là ở khu vực miền núi như: Bắc Trung Bộ với 50,6%, Tây Nguyên là 45,2% và miền núi phía Bắc là 43,4%. Tỷ lệ chủ thể là người dân tộc thiểu số khu vực khó khăn, miền núi chiếm 17,1%, nhất là ở các địa phương khu vực miền núi phía Bắc lên đến 37,3%.

- Đặc biệt, sản phẩm OCOP đã tạo sự lan tỏa mạnh mẽ trên thị trường, các chủ thể OCOP đã có những thay đổi tích cực, đặc biệt là trước những tác động của dịch bệnh Covid-19. Rất nhiều chủ thể OCOP đã đẩy mạnh bán hàng thông qua sàn thương mại điện tử và các hình thức bán hàng online. Theo thống kê của các sàn thương mại điện tử, đã có hơn 3.000 sản phẩm OCOP (từ 3 sao trở lên) đã được đưa lên các sàn thương mại điện tử. Đặc biệt, trong bối cảnh đại dịch Covid, nhiều chủ thể OCOP đã đạt từ 20-50% tổng doanh số bán hàng thông qua hình thức bán hàng trực tuyến (sàn thương mại điện tử, bán hàng online, livestream…).

Góp phần phát triển kinh tế nông thôn - xóa đói giảm nghèo

Xuất phát từ định hướng và cam kết của Việt Nam trong phát triển bền vững, đặc biệt là Kế hoạch hành động của Việt Nam thực hiện Chiến lược quốc gia về Tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030; những ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, đặc biệt là sự đứt gẫy về chuỗi giá trị, sự thay đổi về kênh phân phối, nhu cầu và thói quen tiêu dùng, đòi hỏi cần có những thích ứng phù hợp trong sản xuất, thương mại sản phẩm, đặc biệt là những sản phẩm OCOP, với quy mô nhỏ, khó cạnh tranh trên thị trường. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 919/QĐ-TTg ngày 01/8/2022 phê duyệt Chương trình OCOP giai đoạn 2021-2025, với một số nội dung cụ thể như sau:

Thứ nhất, Chương trình OCOP tiếp tục được xác định là chương trình trọng tâm phát triển kinh tế khu vực nông thôn theo hướng phát huy nội lực và gia tăng giá trị, phát huy tính chủ động, sáng tạo, tinh thần hợp tác của các chủ thể và cộng đồng để phát triển sản phẩm OCOP, gắn với mục tiêu tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân, đặc biệt ở vùng miền núi, đồng bào dân tộc khó khăn, góp phần xóa đói giảm nghèo.

Thứ hai, Chương trình có mục tiêu là khơi dậy tiềm năng, lợi thế khu vực nông thôn, thúc đẩy kinh tế nông thôn phát triển bền vững, trên cơ sở tăng cường ứng dụng chuyển đổi số và kinh tế tuần hoàn, bảo tồn các giá trị văn hóa, quản lý tài nguyên, bảo tồn đa dạng sinh học, cảnh quan và môi trường nông thôn, góp phần xây dựng nông thôn mới đi vào chiều sâu, hiệu quả và bền vững.

Thứ ba, giai đoạn 2021-2025 Chương trình tập trung vào một số nhiệm vụ trọng tâm, gồm:

- Phát triển chuỗi giá trị sản phẩm OCOP gắn với vùng nguyên liệu địa phương theo hướng sản xuất hữu cơ, nông nghiệp sinh thái, tiết kiệm tài nguyên, bảo tồn thiên nhiên, đa dạng sinh học. Trong đó, tập trung phát triển các đặc sản, sản phẩm truyền thống, phát huy giá trị văn hóa, hình thành sản phẩm tích hợp đa giá trị gắn với lợi thế về điều kiện sản xuất, giá trị văn hóa địa phương, đặc biệt là sản phẩm các làng nghề, nghề truyền thống, dịch vụ du lịch nông thôn; đẩy mạnh phát triển sản phẩm chế biến, chế biến sâu gắn với vùng nguyên liệu địa phương, văn hóa và tri thức bản địa.

- Đẩy mạnh hoạt động đào tạo, tập huấn, chú trọng các kỹ năng về tổ chức sản xuất; quản trị; đổi mới, sáng tạo về sản phẩm; quản lý chất lượng, an toàn thực phẩm; kỹ năng về thiết kế bao bì, ghi nhãn và mẫu mã sản phẩm; sở hữu trí tuệ, truy xuất nguồn gốc theo chuỗi giá trị; marketing và phát triển thị trường.  

- Đẩy mạnh hoạt động xúc tiến thương mại, kết nối cung - cầu cho sản phẩm OCOP thông qua các diễn đàn, triển lãm, sự kiện tôn vinh, quảng bá, giới thiệu sản phẩm OCOP đặc sắc thường niên gắn với văn hóa cấp quốc gia, cấp vùng, địa phương và quốc tế. Đặc biệt, tập trung xây dựng để hình thành các "Điểm đến" về sản phẩm OCOP gắn với các trung tâm du lịch, các hoạt động văn hóa; nâng cao năng lực hệ thống logistic về nông sản và OCOP nhằm thúc đẩy thương mại, thị trường sản phẩm trong nước và xuất khẩu.

Thứ tư, về định hướng phát triển OCOP xanh: Chương trình sẽ tổ chức thí điểm phát triển OCOP xanh theo hướng xuất khẩu, gắn với bảo tồn, phát triển bao trùm và bền vững, cả về kinh tế (sản phẩm OCOP xanh theo hướng nâng cao giá trị, gắn với tạo việc làm cho cộng đồng cư dân địa phương, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số, phụ nữ), xã hội (tăng cường sự tham gia, quản lý của cộng đồng trong tổ chức sản xuất, phát huy các giá trị văn hóa, kiến thức bản địa trong sản phẩm OCOP) và môi trường (sản xuất theo quy trình xanh, bền vững, khai thác hợp lý tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là tài nguyên rừng… gắn với bảo vệ môi trường, bảo vệ môi trường sinh thái và đa dạng sinh học).

Thứ năm, ngày 29/8/2022 vừa qua tại Hà Nội, tại Hội nghị thường niên Quan chức cấp cao ASEAN về Phát triển nông thôn - xóa đói giảm nghèo lần thứ 19, Việt Nam đã tổ chức Hội thảo khởi động sáng kiến của Việt Nam về "Thiết lập mạng lưới phát triển ngành nghề nông thôn ASEAN theo mô hình mỗi xã một sản phẩm" kết quả đã đề xuất thành lập Nhóm công tác chung trình lên Ban thư ký ASEAN. Diễn đàn nhằm mục đích chia sẻ kinh nghiệm, nhân rộng các chính sách, giải pháp, mô hình phát triển sinh kế, tạo công ăn việc làm, nâng cao thu nhập, cải thiện an sinh xã hội và xóa đói giảm nghèo, bảo vệ môi trường nông thôn gắn với phát triển sản phẩm OCOP giữa các quốc gia ASEAN.

Với những kết quả đạt được Chương trình OCOP góp phần hỗ trợ, nâng cao năng lực và cơ hội tham gia của phụ nữ vào phát triển kinh tế nông thôn nói chung, góp phần xây dựng nông thôn mới Việt Nam bền vững.