“Tẩy uế” - hủ tục ám ảnh góa phụ ở Nigeria

Bị buộc tái hôn với... con trai

Trong nhiều năm, cửa hàng thời trang của Rose, 45 tuổi, là điểm đến ưa thích của phụ nữ ở thành phố Lagos khi muốn tìm kiếm trang phục cho một bữa tiệc hoặc dịp đặc biệt. Rose thường đích thân tới các trung tâm dệt may ở Thổ Nhĩ Kỳ để nhập về các loại vải chất lượng cao cho khách hàng. Các con cô phải hỗ trợ việc kinh doanh của gia đình vào những ngày có lễ hội trong tháng 12.

Tất cả đều sụp đổ khi bác sĩ chẩn đoán chồng của Rose bị suy thận năm 2015. Chỉ 2 năm sau, ông qua đời ở tuổi 55. Việc chữa bệnh ở một quốc gia chỉ có 4% trong số 195 triệu dân được tiếp cận với bảo hiểm y tế khiến Rose khuynh gia bại sản. "Tôi đã bán mọi thứ trong cửa hàng với giá rẻ để có tiền trang trải việc chạy thận cho chồng", Rose chia sẻ.

Xót xa hơn là những điều cô Rose phải đối mặt khi chồng mất năm 2017.

Đã 3 năm kể từ khi chồng qua đời, giọng Rose vẫn run rẩy và sợ hãi khi kể lại chi tiết các nghi thức. Trong căn hộ ở Lagos, cô nhớ lại cảnh bị nhốt trong một căn phòng ở sau nhà bố mẹ chồng suốt 2 tuần. "Họ ném thức ăn vào tôi như thể một con vật. Không ai tiếp xúc với tôi vì bất cứ thứ gì tôi chạm vào đều là ô uế. Họ đánh thức tôi dậy lúc 2h sáng và bảo tôi khóc trước mộ chồng. Họ nói tôi phải gào to hơn đến khi nào tiếng khóc của tôi đánh thức người dân sống quanh đó", cô Rose xót xa nói.

Một ngày trước khi mọi nghi thức kết thúc, nhiều người đến tìm Rose. Họ bắt cô cạo lông, móng tay và muốn cạo trọc đầu cô. Sau đó, Rose còn bị lột trần truồng. "Họ đốt tất cả đồ tôi đang mặc. Sau đó, họ bảo tôi tắm ngay ở đó. Tôi phản đối vì không thể tắm giữa ban ngày ban mặt nhưng họ vẫn khăng khăng. Mọi người nhìn chằm chằm vào tôi. Tôi đã ở đó từ 2 giờ sáng đến 4 giờ chiều. Tôi muốn nó kết thúc", cô rùng mình nhớ lại.

Ngày hôm sau, Rose được đưa đến một buổi họp của làng. Cô bị ép tái hôn với anh em của chồng hoặc một người đàn ông khác trong vùng. "Tôi đã bị sốc. Một số người nói rằng tôi có thể chọn con trai mình và tôi đã làm thế. Tuy nhiên, hầu hết mọi người không hài lòng với lựa chọn đó. Tôi là một trong những góa phụ bị làm nhục", Rose nói trong khi ánh mắt dán chặt vào bức ảnh của người chồng quá cố.

Theo các nhà nghiên cứu quyền phụ nữ, ở các vùng thuộc miền Nam Nigeria, những góa phụ như Rose phải chịu đựng hủ tục tàn bạo này sau khi chồng qua đời. Trong một số trường hợp chồng chết trẻ, người vợ còn trở thành nghi phạm và có thể bị ép uống nước dùng để tắm rửa xác chết hoặc nằm cạnh thi hài chồng để chứng minh mình vô tội. Nếu từ chối, họ thường bị buộc tội giết chồng và bị trục xuất khỏi cộng đồng.

Đấu tranh bảo vệ quyền phụ nữ

Bà Flora Alatan, Ủy viên Hội Phụ nữ bang Delta, cho biết, cơ quan bà đang hợp tác với Bộ Tư pháp để thông qua Đạo luật Chống bạo hành con người (VAPP). Đây là đạo luật liên bang bao gồm điều khoản trực tiếp trừng phạt các hành vi gây tổn thương góa phụ. Người bạo hành góa phụ có thể bị bỏ tù tối đa 2 năm hoặc nộp phạt 500.000 naira (khoảng 1.366 USD). Chính phủ Nigeria đã ký Đạo luật VAPP năm 2015. Tuy nhiên, phần lớn trong số 36 bang của quốc gia Tây Phi này vẫn chưa thông qua. Do đó, luật pháp không được thi hành tại các bang này. Theo bà Alatan, trong khi Hội Phụ nữ thúc đẩy luật pháp ở bang Delta, nhân viên của bà cũng tới tận nơi để khuyến khích phụ nữ tố cáo việc mình bị lạm dụng. "Chúng tôi không chỉ nói chuyện với phụ nữ mà còn tiếp cận con gái của họ. Việc giáo dục các bé gái rất quan trọng nếu muốn chấm dứt sự bất bình đẳng này", bà Alatan nói.

Sau khi chồng qua đời, bà Alatan từng được gia đình chồng yêu cầu tham gia một số nghi thức cho các góa phụ. "Tôi nói với họ rằng: "Không! Tôi không chấp nhận và họ không thể ép buộc tôi làm điều đó", bà Alatan kể. Tuy nhiên, bà thừa nhận lựa chọn của mình không thuộc về đa số góa phụ ở đất nước này. Bởi vậy, theo bà, việc thông qua Đạo luật VAPP là cần thiết để ngăn chặn các hành vi lạm dụng.

Còn bà Hope Nwakwesi (52 tuổi), người điều hành Almanah Hope Foundation, Nhóm hỗ trợ góa phụ chia sẻ câu chuyện của họ một cách an toàn, nói rằng, những người gây tổn thương cho góa phụ hầu như không bị bắt giữ hoặc bị truy tố. 

25 năm trước, bà Nwakwesi trở thành góa phụ ở tuổi 27 với 4 đứa con thơ dại sau khi chồng bà mất vì tai nạn xe hơi. Bà Nwakwesi bị giam giữ trong một căn phòng suốt 28 ngày. Bà bị ép cạo trọc đầu, một nghi lễ của Ikwa Ozu, nghi thức tang chế được thực hiện ở bang Anambra, phía Đông Nam Nigeria. Khi trở về Lagos, Nwakwesi và 4 đứa con bị đuổi khỏi căn hộ được người chồng quá cố thuê. Vài tuần sau, bà bị đình chỉ công tác giảng dạy tại trường tiểu học. Bà từng có ý định tự tử vào giai đoạn nghiệt ngã đó nhưng cố vực dậy vì các con. 

Từ những trải nghiệm đó, bà đã thúc đẩy việc thông qua Đạo luật ở cấp cơ sở. Năm 2005, chính quyền bang Anambra đã ký Đạo luật Chống lạm dụng góa phụ và cấm các nghi thức tang chế gây tổn thương. Tuy nhiên, đến nay hủ tục này vẫn chưa bị loại bỏ triệt để.

Đối với Rose, đã 3 năm kể từ khi chồng qua đời và cô vẫn đang hàn gắn những nỗi đau. Không thể phục hồi việc kinh doanh cửa hàng quần áo nên cô mở một nhà hàng ở Abule Egba, khu dân cư đông đúc ở trung tâm thành phố Lagos. Ngoài kinh doanh, Rose tình nguyện tham gia một nhóm vận động phụ nữ trong khu vực. Khi chồng của một phụ nữ vừa qua đời trong cộng đồng, Rose là một trong những người đến gặp và tư vấn cho họ. Cô kể cho họ nghe về địa ngục mà mình từng trải qua để họ biết rằng họ nên từ chối điều tương tự. Với cô, cuộc đấu tranh để xóa bỏ các nghi thức đối với góa phụ nên được coi là cuộc đấu tranh cho quyền của phụ nữ. "Đàn ông không phải chịu đựng nghi thức tương tự khi vợ chết. Đây vẫn là một hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ", Rose khẳng định.