Giúp ổn định nguồn thu ngân sách
Theo chỉ đạo mới đây của Chính phủ, Bộ Tài chính sẽ phải xây dựng Đề án Chống thất thu thuế khu vực kinh tế ngoài Nhà nước, nhất là khu vực kinh tế phi chính thức. Đây là nhiệm vụ không dễ dàng. Sự trợ giúp của Bộ Kế hoạch và Đầu tư với Đề án Thống kê khu vực kinh tế chưa được quan sát chưa có gì chắc chắn khi tài liệu này vẫn chỉ đang ở dạng phác thảo, dự thảo. Thế nhưng, nhiệm vụ này không thể chậm trễ hơn nữa. Mối lo vay để chi tiêu và trả nợ đang nóng từng ngày.
Theo một thống kê của nhóm học giả Đại học Fulbright, “nền kinh tế chưa được quan sát” đang chiếm tới 25-30% GDP Việt Nam. Bỏ qua nguồn thu từ các hoạt động có tính chất kinh tế này không chỉ là phí phạm mà còn... thiếu trách nhiệm. Dù thế nào cũng phải vượt qua các trở ngại.
Đầu tiên là vấn đề nhận diện bộ phận kinh tế phi chính thức. Theo tranh luận của nhiều chuyên gia kinh tế, kinh tế phi chính thức được hiểu như khái niệm kinh tế chưa quan sát, bao gồm cả hoạt động kinh tế ngầm (bằng nhiều cách giảm bớt trách nhiệm đóng góp với Nhà nước như trốn thuế) và kinh tế bất hợp pháp (buôn bán các sản phẩm và dịch vụ bất hợp pháp...). Khi chưa thống nhất về khái niệm, khó có thể bàn tiếp vấn đề thống kê, thu thuế hay bất cứ dự định nào khác.
Thêm vào đó, dù theo cách hiểu nào thì bộ phận kinh tế hộ gia đình cũng sẽ trở thành đích ngắm của mục tiêu chống thất thu thuế. Thế nhưng, đây lại là vấn đề hết sức nhạy cảm. Còn nhớ, một thực trạng rất lạ, rất bất thường đã được các chuyên gia kinh tế chỉ rõ tại một số cuộc hội thảo tổ chức tại Hà Nội mới đây. Theo đó, sau 30 năm kinh tế thị trường rộng đường phát triển, đóng góp vào GDP của nhóm doanh nghiệp tư nhân chỉ ước đạt 8%, đồng nghĩa, trong 40% thể hiện trên GDP của khối doanh nghiệp tư nhân, hơn 30% là công của kinh tế hộ gia đình.
Đã có những dự định khuyến khích kinh tế hộ gia đình lên doanh nghiệp để vừa hỗ trợ họ về vốn, kỹ thuật, thị trường tiêu thụ, vừa nhận được từ họ phần đóng góp xứng đáng vào ngân sách nhà nước. Dẫu vậy, kế hoạch 1 triệu doanh nghiệp năm 2020, trong đó có sự hiện diện đông đảo của nhóm doanh nghiệp đi lên từ kinh tế hộ gia đình chưa thể thuyết phục khi doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn đang chật vật tìm nguồn lực để tồn tại. Chính vì thế, những tính toán ép buộc khu vực này chia sẻ thêm gánh nặng ngân sách với Nhà nước phải tính đến hệ quả ngược, đó là làm suy yếu nhóm đối tượng kinh doanh đang tương đối hiệu quả. Sẽ phải lường trước những hệ lụy rất nặng nề nhưng phần trách nhiệm trong viễn cảnh nhiều màu xám này lại không thuộc Bộ Tài chính.
Những quan điểm trái chiều
TS Lê Đăng Doanh, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương, cho rằng, kinh tế hộ gia đình cần được nhìn nhận lại. Theo TS Doanh, kinh tế hộ gia đình đang chiếm tỉ trọng lớn trong cơ cấu GDP nhưng lại không đóng góp tương xứng cho cơ cấu nguồn thu ngân sách nhà nước. Việc không ràng buộc cứng về thời gian lao động, mềm dẻo trong quan hệ giữa người lao động và người trả lương, dễ dàng thỏa hiệp về trách nhiệm và quyền lợi khi doanh nghiệp phải đối diện rủi ro hay biến động bất ngờ đã tạo ra cơ hội để kinh tế hộ gia đình tồn tại, trong khi những khu vực kinh tế khác phải đối diện với tỉ lệ tạm dừng hoạt động và giải thể tăng cao.
Tuy nhiên, ở phương diện khác, TS Nguyễn Trí Hiếu, chuyên gia tài chính và ngân hàng, lại cho rằng, vấn đề thừa nhận kinh tế phi chính thức hay không, hoặc xác lập bằng cách nào vẫn là vấn đề cần phải bàn thêm. “Trước khi nghĩ đến thu thuế thì cần phân loại và tạo ra hành lang pháp lý để quản lý ngành kinh tế phi chính thức. Để có thể khuyến khích các chủ thể tham gia nền kinh tế chính thức, Chính phủ nên tập trung vào các biện pháp dài hạn và căn cơ hơn nhằm tạo ra những thay đổi mang tính nền tảng”, TS Hiếu nói.
Theo TS Hiếu, chiếc “chìa khóa” để giải quyết vấn đề này, đó là nền kinh tế phi tiền mặt, nơi mà mọi giao dịch đều thể hiện dấu vết, tạo điều kiện cho các cơ quan chức năng theo dõi, giám sát và xử lý các vi phạm về thuế của cá nhân, tổ chức và doanh nghiệp. “Hiện Ngân hàng nhà nước đang gấp rút hoàn thiện vấn đề này, và tôi tin sẽ thành công”, TS Hiếu nhận xét.
Dẫu vậy, một thực tế đang diễn ra mà nhiều người buộc lòng phải lo ngại, đó là khi Việt Nam vẫn đang loay hoay và chưa xác lập được việc thừa nhận nền kinh tế phi chính thức, thì hàng loạt các hiệp định thương mại tự do đã có hiệu lực, trong đó có những điều khoản bắt buộc về cắt giảm thuế suất xuống mức 0%. Câu hỏi đặt ra là trong trung và dài hạn, Chính phủ cần làm gì để ổn định nguồn thu ngân sách, trong bối cảnh nợ công tăng cao và tình trạng bội chi ngân sách thường xuyên xảy ra?
Khái niệm mơ hồ
Khái niệm khu vực phi chính thức lần đầu tiên được sử dụng bởi Keith Hart (nhà nhân học xã hội) vào năm 1971 khi nghiên cứu về cơ hội thu nhập phi chính thức và lao động đô thị ở Ghana. Điểm chính trong nghiên cứu của Hart là những người mới gia nhập thị trường lao động tại đô thị bắt buộc phải tìm kiếm những việc làm trong khu vực không được tổ chức do thiếu trình độ, kỹ năng và cả cơ hội.
Thuật ngữ này được Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) làm rõ hơn vào năm 1972. Theo định nghĩa của ILO, khu vực phi chính thức bao gồm khu vực kinh tế phi chính thức và việc làm phi chính thức. Tuy nhiên, do tính phức tạp của thị trường lao động ở các nước đang phát triển, định nghĩa khái niệm khu vực phi chính thức đến nay vẫn đang là một “điểm nóng” trong các tranh luận của các nhà kinh tế học, xã hội học, luật học... Có thời điểm, khu vực phi chính thức đóng góp trung bình 42% tổng GDP của 23 nước thuộc khu vực Châu Phi, 41% khu vực Nam Mỹ (18 nước) và 29% ở khu vực Châu Á (26 nước).
Hiện nay trên thế giới đang phổ biến một số tên gọi như: khu vực phi chính quy (informal sector); kinh tế bóng đen (shadow economy), kinh tế ngầm (underground economy)... Dù tên gọi được dùng khác nhau, chung quy lại các thuật ngữ trên đều phản ánh bản chất các hoạt động của một khu vực kinh tế phi chính thức, trái ngược với khu vực kinh tế chính thống.
Thực tế khu vực này tồn tại từ lâu và đã trở thành một bộ phận quan trọng cấu thành nền kinh tế của tất cả các nước trên thế giới, đặc biệt đối với các nước đang phát triển như Việt Nam. Hoạt động kinh tế phi chính thức xuất hiện khắp mọi nơi ở Việt Nam và phát triển vô cùng mạnh mẽ, điển hình là vào mọi lúc chúng ta đều có thể dễ dàng mua hàng hóa trên đường phố hoặc ăn bát phở trên vỉa hè, đi xe ôm hay may quần áo ở nhà hàng xóm...
Do vậy, sự quan tâm về khu vực kinh tế này cũng ngày một nhiều hơn, song về khái niệm và định nghĩa thống nhất thì vẫn còn rất mơ hồ. Cho tới nay, số liệu thống kê về sự đóng góp của khu vực này cho nền kinh tế (dưới góc độ giá trị sản xuất hoặc lực lượng lao động) cũng chưa được thu nhập thường xuyên, mà mới chỉ có các nghiên cứu đơn lẻ. Vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu, đánh giá về khu vực kinh tế phi chính thức là rất cần thiết để giúp cho các nhà quản lý đưa ra những chính sách phù hợp.