Bình đẳng giới - chìa khóa bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc Lự ở Lai Châu

Bình đẳng giới là động lực mở cánh cửa bảo tồn văn hóa

Sinh sống chủ yếu ở các xã Khun Há, Bình Lư, Phong Thổ và Nậm Tăm, của tỉnh Lai Châu, người Lự có kho tàng văn hóa phong phú với nghề dệt thổ cẩm từ lâu đời, lễ hội, dân ca đối đáp và những tri thức bản địa về canh tác, sử dụng cây thuốc. Trong đó, phụ nữ giữ vai trò chủ đạo.

Từ thuở bé, các bé gái Lự đã quen với khung cửi, học cách ngồi dệt, nhuộm sợi, tạo nên những hoa văn hình rồng, hình hoa, hình sừng trâu đặc trưng của dân tộc. Những bộ trang phục truyền thống không chỉ để mặc trong lễ hội mà còn là biểu tượng của sự khéo léo, trí tuệ và bản sắc tộc người, được gìn giữ chủ yếu bởi phụ nữ.

Họ cũng là người lưu giữ những làn điệu dân ca trong lễ cưới, nghi lễ mừng năm mới. Khi tham gia các lễ hội, phụ nữ luôn là người thể hiện rõ nhất sắc màu văn hóa Lự thông qua trang phục, vai trò nghi lễ và biểu diễn.

Tuy nhiên, trước đây phần lớn phụ nữ Lự ít có cơ hội tham gia vào các hoạt động kinh tế hoặc quyết định trong cộng đồng. Việc bảo tồn văn hóa vì thế nhiều lúc chỉ dừng lại ở phạm vi gia đình, chưa được mở rộng thành hoạt động cộng đồng có giá trị kinh tế xã hội.

Những năm gần đây, Lai Châu đẩy mạnh thực hiện bình đẳng giới trong các chương trình phát triển kinh tế xã hội, đặc biệt trong các chương trình giảm nghèo, OCOP, du lịch cộng đồng và bảo tồn văn hóa. Khi phụ nữ được tiếp cận các hoạt động đào tạo, được tham gia sinh kế, có tiếng nói trong cộng đồng, họ cũng có điều kiện hơn để giữ gìn và lan tỏa giá trị văn hóa Lự.

Trước kia, nghề dệt thổ cẩm gần như bị thu hẹp do thu nhập thấp. Khi phụ nữ được hỗ trợ thành lập tổ hợp tác, nhóm sản xuất, được tập huấn về thiết kế, bán hàng, họ bắt đầu nhìn thấy cơ hội biến nghề truyền thống thành sinh kế. Thu nhập tăng không chỉ giúp gia đình ổn định mà còn khiến phụ nữ tự tin, chủ động tiếp tục duy trì nghề, truyền dạy cho con cháu.

Các mô hình du lịch cộng đồng tại Khun Há, Phong Thổ… ngày càng thu hút khách nhờ trải nghiệm dệt vải, thưởng thức dân ca, tham quan lễ hội. Trong đó, phụ nữ giữ vai trò hướng dẫn viên, nghệ nhân biểu diễn, truyền dạy kỹ năng cho du khách. Khi phụ nữ tham gia bình đẳng trong ngành du lịch, văn hóa Lự cũng được giới thiệu rộng rãi hơn.

Việc phụ nữ có mặt trong ban phát triển bản, tổ quản lý du lịch, nhóm bảo tồn văn hóa giúp tiếng nói của họ được lắng nghe. Họ góp ý về bảo tồn trang phục, không gian sinh hoạt cộng đồng, tổ chức lễ hội… từ góc nhìn người trực tiếp gìn giữ văn hóa. Bình đẳng giới do đó gắn liền với việc bảo tồn hiệu quả di sản văn hóa.

Những bước chuyển mình ở các bản làng người Lự

Tại xã Khun Há, nơi có cộng đồng người Lự lớn nhất tỉnh, mô hình phát triển kinh tế gắn với văn hóa do phụ nữ dẫn dắt đã tạo những thay đổi rõ rệt. Nhóm phụ nữ dệt thổ cẩm ở thôn bản Thẳm giờ đã có hơn một trăm thành viên, sản phẩm được công nhận OCOP 3 sao và bán qua mạng xã hội. Từ chỗ chỉ dệt để dùng, giờ đây mỗi năm nhóm cung cấp hàng nghìn sản phẩm phục vụ khách du lịch.

“Ngày trước, chỉ có tôi và mẹ dệt theo đơn đặt của người quen. Bây giờ chúng tôi có nhóm sản xuất, được tập huấn về màu sắc, mẫu mã nên sản phẩm đẹp và bán được hơn. Nhờ có thu nhập, phụ nữ trong bản ai cũng tự tin hơn, con gái trẻ cũng muốn học nghề”, chị Thanh chia sẻ.

Ở xã Phong Thổ, nhóm phụ nữ người dân tộc Lự đã xây dựng đội văn nghệ phục vụ khách du lịch. Mỗi buổi trình diễn có gần 20 phụ nữ tham gia, vừa tái hiện nghi lễ truyền thống, vừa hướng dẫn khách trải nghiệm. Nhờ đó, các nét văn hóa truyền thống của người Lự được gìn giữ thường xuyên hơn.

Tại xã Nậm Tăm, phụ nữ người Lự tham gia vào các câu lạc bộ dân ca, dân vũ, tổ chức các lớp dạy hát và phục dựng trang phục cổ. Chính họ là người đề xuất với chính quyền đưa dân ca Lự vào các hoạt động giao lưu văn hóa, tạo nên sân chơi cho thế hệ trẻ.

Tuy nhiên, dù đạt nhiều tiến bộ, bình đẳng giới trong bảo tồn văn hóa của người Lự vẫn đối mặt không ít khó khăn, chẳng hạn như: Định kiến về vai trò phụ nữ vẫn tồn tại, nhất là ở vùng sâu; nhiều phụ nữ còn e ngại khi tham gia các hoạt động cộng đồng hoặc đi tập huấn xa nhà; thiếu điều kiện về thời gian khi phụ nữ vừa làm nương, vừa chăm con, nội trợ nên khó toàn tâm tham gia hoạt động văn hóa; kinh nghiệm kinh doanh, thị trường còn hạn chế, khiến sản phẩm văn hóa khó cạnh tranh; nguồn lực bảo tồn văn hóa chưa đồng đều, có bản làm tốt, nhưng có nơi vẫn thiếu người kế cận.

Do đó, để bình đẳng giới thực sự trở thành chìa khóa bảo tồn văn hóa, cần có chính sách hỗ trợ đồng bộ và dài hạn hơn.

Trao quyền phụ nữ là mở đường cho văn hóa phát triển

Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc Phùng Quang Mười nhận định rằng, muốn bảo tồn văn hóa hiệu quả, phải bắt đầu từ việc trao quyền cho phụ nữ là lực lượng đang trực tiếp gìn giữ di sản. Do vậy, cần phải thực hiện một số giải pháp quan trọng, như: Tăng cường đào tạo kỹ năng và sinh kế cho phụ nữ, đặc biệt là nghề dệt, thiết kế sản phẩm, bán hàng, du lịch; xây dựng mô hình sinh kế gắn với văn hóa, trong đó phụ nữ đóng vai trò chủ đạo; tạo điều kiện để phụ nữ tham gia ra quyết định trong các tổ chức cộng đồng, các mô hình du lịch văn hóa; khuyến khích thế hệ trẻ, đặc biệt là nữ thanh niên, học nghề truyền thống thông qua lớp học, câu lạc bộ; đầu tư bảo tồn trang phục, dân ca, lễ hội, kết hợp truyền dạy thế hệ trẻ bởi những nghệ nhân là phụ nữ.

Khi phụ nữ có vai trò bình đẳng trong phát triển kinh tế xã hội, họ không chỉ thay đổi cuộc sống của chính mình mà còn góp phần quan trọng vào việc bảo tồn di sản văn hóa dân tộc. Câu chuyện của phụ nữ Lự ở Lai Châu là minh chứng rõ nhất: Khi được hỗ trợ đúng cách, họ có thể trở thành những “người dẫn đường” đưa văn hóa Lự hòa nhập, phát triển, vừa giữ được cốt lõi truyền thống, vừa thích ứng với đời sống hiện đại.

Bởi vậy, thúc đẩy bình đẳng giới không chỉ là yêu cầu của phát triển bền vững mà còn là con đường để gìn giữ những giá trị văn hóa đang dần mai một. Và ở những bản người Lự hôm nay, giá trị ấy đang được hồi sinh, lớn dậy từ chính đôi bàn tay, trí tuệ và khát vọng vươn lên của những người phụ nữ thầm lặng nhưng mạnh mẽ.