Phụ nữ Lự ở Lai Châu gìn giữ ẩm thực truyền thống

Các món ăn truyền thống mang ý nghĩa văn hóa độc đáo

Trong mỗi gia đình người Lự, phụ nữ luôn đảm nhiệm vai trò chính trong việc chế biến, bảo quản và sáng tạo các món ăn truyền thống. Họ không chỉ nấu cơm hàng ngày, mà còn chuẩn bị các món đặc sản phục vụ lễ hội, nghi lễ và các dịp quan trọng như Lễ cơm mới (Kin Khẩu Máy), Lễ cúng hồn trâu (Sú Khon Khoài), hay các dịp cưới hỏi, mừng nhà mới. Những món ăn này không chỉ thỏa mãn nhu cầu dinh dưỡng mà còn mang ý nghĩa tâm linh, thể hiện sự biết ơn đối với thiên nhiên và tổ tiên.

Chị Lò Thị Mịch, một phụ nữ Lự ở bản Thẳm, xã Khun Há, chia sẻ: “Ẩm thực của người Lự không chỉ là nấu ăn. Mỗi món đều có câu chuyện riêng, được truyền từ mẹ sang con. Khi chuẩn bị lễ cơm mới hay cúng trâu, tôi phải đảm bảo tất cả các nguyên liệu và cách nấu đúng như phong tục xưa. Nếu làm sai, coi như mất đi một phần linh hồn của món ăn”.

Ẩm thực Lự phong phú, đa dạng và gắn bó mật thiết với nông nghiệp lúa nước, rừng núi và chăn nuôi, điển hình là một số món ăn cơm nếp nương, xôi ngũ sắc, gắn liền với các lễ hội, là biểu tượng cho sự sung túc, hòa hợp của cộng đồng. Người Lự thường dùng lá chuối hoặc lá cây rừng để gói xôi, tạo mùi thơm tự nhiên. Thịt hun khói và muối chua là cách bảo quản thực phẩm truyền thống, tận dụng nguồn nguyên liệu từ chăn nuôi và rừng núi, đồng thời là món ăn không thể thiếu trong dịp lễ quan trọng.

Các loại rượu ngô, rượu cần, được chế biến thủ công. Rượu ngô và rượu cần không chỉ là thức uống mà còn là vật phẩm cúng tế, biểu tượng của sự gắn kết cộng đồng. Ngoài ra còn có các món rau rừng, măng, củ rừng, đây là những nguyên liệu vừa thể hiện sự khéo léo của phụ nữ Lự trong việc chế biến, vừa duy trì tri thức bản địa về khai thác và sử dụng sản vật tự nhiên một cách bền vững.

Những món ăn này không chỉ dừng lại ở giá trị dinh dưỡng, còn là một phương tiện giáo dục văn hóa, giúp thế hệ trẻ hiểu về tập quán, tín ngưỡng, và quan niệm sống hài hòa với thiên nhiên.

Có thể nói, ẩm thực truyền thống của dân tộc Lự không chỉ là công việc nấu nướng mà còn là nghệ thuật sáng tạo, đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và kiến thức sâu sắc về nguyên liệu. Phụ nữ Lự biết cách kết hợp mùi vị, màu sắc và kết cấu của thực phẩm, từ việc lựa chọn hạt gạo nếp, cắt lá gói xôi, đến điều chỉnh lửa và thời gian nấu các món thịt hay rau rừng.

Chị Lò Thị Hà, nghệ nhân ẩm thực ở xã Khun Há, cho biết: “Chúng tôi phải chọn những hạt gạo nếp mẩy, tơi đều; rau rừng phải tươi, không dập nát; rượu cần phải đủ men, đủ độ. Mỗi món ăn đều mang hồn dân tộc, nếu sơ suất thì coi như mất đi linh hồn của món”.

Khéo léo trong chế biến giúp ẩm thực trở thành một phần của lễ hội, từ cách trình bày món ăn, bài trí mâm cúng, cho đến việc kết hợp với dân ca, dân vũ và trang phục truyền thống. Nhờ đó, ẩm thực trở thành phương tiện truyền tải văn hóa, kết nối các thế hệ và cộng đồng.

Phụ nữ Lự và vai trò trong lễ hội ẩm thực

Trong các lễ hội và nghi lễ, phụ nữ Lự là những người chủ chốt, từ việc chuẩn bị nguyên liệu, chế biến, dâng cúng đến hướng dẫn lớp trẻ tham gia. Họ truyền dạy các kỹ năng chế biến, cách bày mâm lễ, chọn nguyên liệu đúng mùa vụ, đảm bảo các phong tục được thực hiện đúng chuẩn truyền thống.

Ví dụ, trong Lễ cơm mới Kin Khẩu Máy, phụ nữ chuẩn bị gạo nếp từ ruộng mới, xôi, thịt, rượu và các loại bánh truyền thống. Họ vừa thực hiện nghi lễ vừa giải thích ý nghĩa cho con cháu, để giá trị văn hóa được tiếp nối và thấm nhuần trong thế hệ trẻ. Đây là minh chứng rõ ràng rằng phụ nữ chính là “người giữ lửa” cho ẩm thực truyền thống Lự.

Dù vai trò của phụ nữ Lự quan trọng, ẩm thực truyền thống đang đối mặt với nhiều thách thức, như: Một bộ phận lớp trẻ nhiều người đi làm xa, ít tham gia các hoạt động chế biến truyền thống; ảnh hưởng của thức ăn công nghiệp, nguyên liệu ngoại nhập và thói quen ăn nhanh khiến giới trẻ dần xa rời món ăn truyền thống; nhiều công thức chế biến, cách chế biến các món đặc sản chưa được ghi chép, chủ yếu tồn tại trong trí nhớ của phụ nữ lớn tuổi.

Ngoài ra, ngày nay nguồn nguyên liệu bản địa như gạo nếp nương, rau rừng và măng rừng có thể giảm sút, ảnh hưởng đến việc duy trì món ăn truyền thống. Nếu không có biện pháp bảo tồn kịp thời, nhiều món ăn đặc sắc và tri thức ẩm thực bản địa có nguy cơ mai một.

Để ẩm thực Lự tiếp tục tồn tại và phát triển, cần sự chung tay của cộng đồng, chính quyền và các tổ chức văn hóa, như: Ghi chép, số hóa công thức và kỹ thuật nấu ăn biên tập thành sách, hoặc video hướng dẫn, tạo cơ sở dữ liệu để lưu giữ lâu dài; tổ chức lớp học, câu lạc bộ ẩm thực truyền thống, giiúp thế hệ trẻ học nấu, hiểu ý nghĩa văn hóa và truyền thống; phát triển du lịch cộng đồng bằng cách kết hợp trải nghiệm nấu ăn, thưởng thức ẩm thực với tham quan nhà sàn, lễ hội và nghề dệt. Điều này vừa giúp du khách hiểu văn hóa, vừa tạo thu nhập bền vững cho phụ nữ Lự.

Đồng thời, cần khuyến khích sáng tạo và đổi mới hợp lý, nhằm giữ bản sắc nhưng linh hoạt trong chế biến, bày trí để phù hợp với nhu cầu hiện đại, như homestay ẩm thực hoặc sự kiện văn hóa.

Nhờ đó, ẩm thực có thể trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa người Lự và khách tham quan, đồng thời giúp phụ nữ Lự phát huy vai trò trung tâm trong cộng đồng.

Phụ nữ Lự không chỉ là người nấu ăn hay trông nom gia đình, mà còn là người gìn giữ tinh hoa ẩm thực truyền thống, từ món xôi ngũ sắc, rượu cần, thịt hun khói đến các món rau rừng và bánh truyền thống. Họ vừa là nghệ nhân, vừa là giảng viên, người truyền dạy văn hóa, đảm bảo rằng ẩm thực trở thành di sản sống, kết nối các thế hệ và cộng đồng.

Giữ gìn và phát huy ẩm thực truyền thống không chỉ giúp bảo tồn văn hóa Lự, mà còn mở ra cơ hội phát triển du lịch cộng đồng, nâng cao đời sống và khẳng định bản sắc dân tộc. Những người phụ nữ Lự, những “ngọn lửa” âm thầm nhưng bền bỉ, chính là bảo vật sống, làm cho hồn ẩm thực Lự luôn cháy sáng giữa núi rừng Tây Bắc.