Chuyển đổi số trong bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể dân tộc Lự ở Lai Châu

Thực trạng chuyển đổi số và cơ hội cùng thách thức

Đối với đồng bào Lự, di sản phi vật thể bao gồm nghề dệt, kỹ thuật nhuộm chàm, các lễ nghi, bài hát dân gian và tri thức nông nghiệp. Những giá trị này đang đứng trước sức ép mai một do di cư lao động, giới trẻ tiếp cận văn hóa đại chúng và thiếu lớp nghệ nhân truyền dạy. Tuy nhiên, chuyển đổi số mở ra cơ hội lưu trữ, truyền tải và khai thác di sản trên quy mô lớn hơn: Ghi âm, quay phim các nghi lễ, số hóa hoa văn thổ cẩm, tạo cơ sở dữ liệu truy xuất nguồn gốc sản phẩm, triển lãm ảo và bán hàng trực tuyến. Điều đó vừa bảo đảm tính nguyên gốc vừa giúp di sản tiếp cận khán giả trẻ và thị trường.

Tỉnh Lai Châu đã thúc đẩy các hoạt động số hóa văn hóa trong thời gian gần đây, triển khai phần mềm chuyên biệt để quản lý và lưu trữ các di sản văn hóa ít người, đồng thời đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng khoa học - công nghệ phục vụ bảo tồn. Những nỗ lực này tạo nền tảng kỹ thuật để lưu trữ tư liệu hình ảnh, âm thanh, văn bản và mô tả chuyên sâu về các hiện vật, nghi lễ, câu chuyện truyền miệng của dân tộc Lự.

Ở cấp xã, nhiều địa phương như Khun Há bắt đầu áp dụng nền tảng số trong quản lý hành chính, đào tạo cán bộ và nâng cao năng lực tiếp cận công nghệ cho người dân - một tiền đề quan trọng để triển khai các chương trình số hóa tại cộng đồng. Khi chính quyền cơ sở đã quen với hệ thống quản trị điện tử, việc kết nối dân cư, nghệ nhân và các chuyên gia văn hóa trên nền tảng số sẽ thuận lợi hơn.

Ngoài ra, Lai Châu tổ chức hội thảo, sự kiện thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số nhằm kết nối các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu, doanh nghiệp du lịch và cộng đồng dân tộc để cùng xây dựng giải pháp số hóa, quảng bá và khai thác di sản. Những diễn đàn này giúp định hướng tiêu chuẩn dữ liệu, bản quyền tri thức bản địa và cách thức chia sẻ lợi ích công bằng cho cộng đồng.

Mô hình chuyển đổi số ứng dụng cho di sản Lự

Ngày nay, có một số nội dung chuyển đổi số có thể triển khai cho di sản văn hóa của người dân tộc Lự ở Lai Châu. Cụ thể: Số hóa tư liệu âm thanh - hình ảnh (ghi âm các bài dân ca, nghi lễ, phỏng vấn nghệ nhân); quay phim kỹ thuật dệt, nhuộm chàm để lưu trữ và làm tài liệu dạy nghề; cơ sở dữ liệu di sản/Bản đồ tri thức (xây dựng hồ sơ điện tử cho từng hiện vật, hoa văn, bài hát, kèm theo siêu dữ liệu metadata để tra cứu, phục dựng và quản lý bản quyền); bảo tàng số và triển lãm 3D/VR (tạo trải nghiệm tham quan ảo cho du khách không thể đến vùng cao, đồng thời dùng để giáo dục thế hệ trẻ); thương mại điện tử và truy xuất nguồn gốc (kết nối sản phẩm thổ cẩm, đồ thủ công của nghệ nhân Lự với thị trường trực tuyến, kèm mã QR dẫn về câu chuyện văn hóa của sản phẩm); nền tảng đào tạo trực tuyến, MOOC (hướng dẫn dệt, nhuộm, bảo quản di sản bằng video bài giảng, giúp nhân rộng kỹ năng trong cộng đồng).

Các mô hình này không chỉ bảo tồn mà còn tạo sinh kế cho nghệ nhân, kết nối di sản với thị trường du lịch và tiêu dùng bền vững. Các tỉnh khác đã triển khai những sáng kiến tương tự, cho thấy tính khả thi cao khi có cơ chế và nguồn lực phù hợp.

Tuy vậy, chuyển đổi số trong bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể dân tộc Lự gặp không ít thách thức: Hạ tầng internet vùng cao còn hạn chế, năng lực số của nghệ nhân và cán bộ cơ sở chưa đồng đều, nguy cơ thương mại hóa làm biến dạng bản sắc và vấn đề bản quyền, lợi ích cộng đồng khi dữ liệu được số hóa. Do đó, triển khai chuyển đổi số phải đi kèm chính sách bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ văn hóa, quy chuẩn dữ liệu và cơ chế chia sẻ lợi ích.

Tuy nhiên, để chuyển đổi số thực sự phục vụ bảo tồn di sản Lự, cần một số giải pháp đồng bộ, từ việc đầu tư hạ tầng số vùng cao (phủ sóng Internet, trang bị thiết bị ghi âm, quay phim cho cán bộ văn hóa cơ sở) đến công tác đào tạo "kỹ năng số" cho nghệ nhân và cán bộ (tổ chức lớp hướng dẫn số hóa, nhập liệu, quản trị nội dung và bán hàng trực tuyến). Đồng thời, cần xây dựng tiêu chuẩn dữ liệu và bản quyền: Quy định siêu dữ liệu, hình thức lưu trữ, cơ chế đặt tên, xác minh nghệ nhân để tránh khai thác thương mại vô tội vạ.

Bên cạnh đó, cần xây dựng mô hình kinh tế cộng đồng số, hỗ trợ hợp tác xã, sàn giao dịch số địa phương để nghệ nhân bán sản phẩm, chia sẻ lợi ích công bằng. Ngoài ra, đẩy mạnh việc kết nối du lịch trải nghiệm - giáo dục số, phát triển tour ảo kết hợp tour thực địa, lớp trải nghiệm dệt trực tuyến kèm bán sản phẩm thực tế.

Chuyển đổi số không phải là thay thế cách thức truyền thống, mà là công cụ để kéo dài tuổi thọ của di sản phi vật thể, đưa tri thức bản địa đến công chúng rộng lớn hơn và tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng Lự. Với chính sách phù hợp, đầu tư hạ tầng và tôn trọng quyền sở hữu văn hóa, Lai Châu hoàn toàn có thể biến thách thức thành cơ hội, biến những hoa văn, làn điệu và tri thức của người Lự thành di sản sống trên cả không gian thực lẫn không gian số.