Những người phụ nữ “giữ lửa” dân ca, dân vũ của dân tộc Lự

Phụ nữ Lự gìn giữ nhịp điệu của bản làng

Dân ca Lự không chỉ là hình thức giải trí mà còn là phương tiện truyền tải tri thức, kinh nghiệm sản xuất, tình cảm, tín ngưỡng và đạo lý cộng đồng. Trong các gia đình Lự, phụ nữ là những người hát nhiều nhất, từ những làn điệu ru con, hát giao duyên đến các bài hát trong lễ hội. Tiếng hát của họ vang lên trong từng nếp nhà sàn, bên bếp lửa, trong lúc dệt vải, hay trên nương rẫy, góp phần kết nối các thế hệ, lưu giữ trí nhớ cộng đồng.

Chị Lò Thị Bình, một nghệ nhân dân ca ở bản Thẳm, xã Khun Há, chia sẻ: “Những điệu hát từ khi còn bé tôi đã nghe từ mẹ, từ bà. Khi lớn lên, tôi lại hát cho con, cho các em trong bản. Nếu không có chúng tôi, những làn điệu này sẽ dần mai một”. Qua lời chị, dễ nhận thấy vai trò “gìn lửa” không chỉ là trách nhiệm, mà còn là niềm tự hào, là cách phụ nữ dân tộc Lự thể hiện tình yêu với cộng đồng và văn hóa của mình.

Không chỉ dân ca, dân vũ Lự cũng là một phần quan trọng trong đời sống tinh thần cộng đồng. Các điệu múa xòe, múa khăn, múa vòng thể hiện sự đoàn kết, nhịp sống lao động và niềm vui trong sinh hoạt tập thể. Tại các lễ hội, phụ nữ Lự thường là những người dẫn dắt, hướng dẫn lớp trẻ, truyền kỹ thuật nhịp nhàng, uyển chuyển, đồng thời giải thích ý nghĩa của từng động tác.

Mỗi động tác múa đều gắn liền với đời sống nông nghiệp, tập quán lao động hoặc nghi lễ tín ngưỡng. Ví dụ, múa xòe thể hiện nhịp điệu gieo cấy, thu hoạch; múa khăn mô phỏng hoạt động giã cốm, dệt vải hay các sinh hoạt thường nhật. Qua các điệu múa, phụ nữ Lự vừa biểu diễn nghệ thuật, vừa giáo dục và truyền dạy tri thức văn hóa cho cộng đồng.

Một yếu tố quan trọng giúp phụ nữ Lự trở thành “người giữ gìn lửa” chính là sự kết hợp giữa nghề dệt và văn hóa dân gian. Trong thời gian nông nhàn, tiếng thoi đưa vang lên trong bản, cùng với đó là những câu hát dân ca được ngân lên, tạo nên bối cảnh sinh hoạt văn hóa sống động.

Phụ nữ vừa dệt vải, vừa hát, vừa kể chuyện cho con, cho cháu nghe về các giá trị văn hóa, tín ngưỡng, đạo lý cộng đồng. Đây là cách truyền dạy gián tiếp nhưng hiệu quả, giúp những làn điệu dân ca, các câu chuyện dân gian và kỹ thuật dệt truyền thống được lưu giữ nguyên vẹn. Các nghệ nhân cũng dạy cách phối màu, hoa văn trên vải, nhờ đó mỗi tấm thổ cẩm vừa là sản phẩm hữu hình, vừa mang giá trị văn hóa phi vật thể.

Trong các lễ hội dân gian, phụ nữ Lự là trung tâm của nhiều nghi thức và hoạt động biểu diễn. Từ lễ cơm mới (Kin Khẩu Máy) đến lễ cúng hồn trâu (Sú Khon Khoài), phụ nữ tham gia chuẩn bị lễ vật, trình diễn các điệu múa, hát dân ca, đồng thời hướng dẫn thế hệ trẻ tham gia nghi lễ. Họ đảm bảo rằng mọi chi tiết truyền thống được duy trì đúng cách, từ cách bày biện lễ vật đến nhịp điệu múa hát.

Ngoài ra, trong các ngày hội văn hóa cấp xã, huyện và tỉnh, phụ nữ Lự còn là người hướng dẫn khách tham quan, trình diễn dân ca, dân vũ và nghề thủ công truyền thống. Qua đó, du khách không chỉ thưởng thức nghệ thuật mà còn hiểu sâu hơn về tri thức, phong tục và giá trị văn hóa của người Lự.

Những thách thức trong việc gìn giữ văn hóa

Dù vai trò của phụ nữ Lự rất quan trọng, việc gìn giữ dân ca và dân vũ vẫn gặp không ít thách thức, chẳng hạn như: Việc di cư và thay đổi sinh kế khiến nhiều thanh niên Lự đi làm ăn xa, số người ở lại học và thực hành dân ca, dân vũ giảm dần; sức ép hiện đại hóa với nhiều thiết bị giải trí hiện đại và các hình thức truyền thông mới khiến lớp trẻ ít tiếp cận với các điệu hát và nhịp múa truyền thống. Cùng với đó, nhiều làn điệu, nghi lễ chỉ tồn tại trong trí nhớ của nghệ nhân lớn tuổi, chưa được ghi chép và số hóa đầy đủ.

Tất cả những thách thức này đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của cộng đồng, cơ quan văn hóa và chính quyền, để tạo môi trường thuận lợi cho phụ nữ Lự tiếp tục giữ lửa văn hóa.

Trong những năm gần đây, các chương trình đào tạo, ngày hội văn hóa, lớp truyền dạy dân ca và dân vũ đã được tổ chức ở các bản Lự. Nhiều nghệ nhân nữ được mời tham gia làm giảng viên, hướng dẫn các lớp trẻ.

Việc số hóa bài hát, ghi hình các nghi lễ, biên soạn sách hướng dẫn dân ca, dân vũ cũng giúp tạo ra tư liệu lâu dài, giảm nguy cơ mai một. Đồng thời, các hoạt động du lịch cộng đồng tại các bản Lự kết hợp trải nghiệm văn hóa, học dân ca và dân vũ đã tạo thêm cơ hội thu nhập, động viên phụ nữ tiếp tục tham gia gìn giữ văn hóa.

Nhờ đó, các làn điệu dân ca giao duyên, hát ru, hát lễ hội và các điệu múa truyền thống được truyền tiếp, phổ biến và lan tỏa, đồng thời giúp phụ nữ Lự khẳng định vai trò trung tâm trong cộng đồng.

Từ đó cho thấy, những người phụ nữ Lự không chỉ là người lao động, dệt vải hay chăm sóc gia đình, mà còn là những người giữ gìn “ngọn lửa” văn hóa, truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nhờ họ, dân ca, dân vũ và các giá trị văn hóa phi vật thể của dân tộc Lự vẫn tồn tại và phát triển, góp phần làm phong phú bản sắc văn hóa Lai Châu.

Để tiếp tục phát huy vai trò này, cần tạo môi trường thuận lợi, duy trì các lớp truyền dạy, số hóa tri thức và kết hợp với du lịch cộng đồng, giúp phụ nữ Lự vừa giữ gìn di sản, vừa nâng cao đời sống, đồng thời khẳng định vị thế văn hóa của dân tộc Lự trong thời đại mới. Những người phụ nữ ấy chính là bảo vật sống, giữ cho hồn dân ca, dân vũ Lự luôn ngân vang giữa núi rừng Tây Bắc.