Xôi ngũ sắc - nét văn hóa ẩm thực mộc mạc của người dân tộc Lự

Không chỉ xuất hiện trong bữa ăn hằng ngày, xôi ngũ sắc còn giữ vai trò biểu tượng trong lễ hội, cưới hỏi, giỗ chạp, gửi gắm ước vọng về cuộc sống no đủ, bền vững và đoàn kết của người Lự.

Cuộc sống của người dân tộc Lự ở Lai Châu vốn gắn bó với núi rừng, sông suối, nên đã hình thành một nền ẩm thực đơn giản nhưng đậm bản sắc. Người Lự chuộng hương vị tự nhiên, sử dụng các nguyên liệu sẵn có từ rừng, nương rẫy như lá cẩm, lá gừng, lá dứa, nghệ, gấc… Những nguyên liệu này không chỉ làm cho món ăn đẹp mắt mà còn tạo mùi thơm thoang thoảng, nồng nàn của núi rừng.

Trong số đó, xôi ngũ sắc là món ăn hội tụ đầy đủ tinh hoa ẩm thực của người Lự. Xôi được đồ từ nếp nương thơm dẻo, hạt nhỏ, bóng và có độ dính vừa phải. 5 màu của xôi gồm trắng, đỏ, vàng, xanh, tím, được nhuộm hoàn toàn từ những chất liệu tự nhiên, không dùng phẩm màu. Đây chính là nét tinh tế mà người Lự gìn giữ từ bao đời nay.

Chị Lò Thị Pầu, phụ nữ Lự ở bản Thẳm, xã Khun Há, cho biết: “Ở đây, mỗi gia đình người Lự chúng tôi đều trồng quanh nhà các loại cây dùng để nhuộm màu xôi. Người phụ nữ dân tộc Lự coi việc nấu xôi ngũ sắc như một phép thử sự đảm đang, khéo léo. Vì vậy, công đoạn chế biến luôn được thực hiện tỉ mỉ. 

Trước khi nhuộm màu, nếp phải được ngâm từ 6 đến 8 tiếng để hạt nở đều. Sau đó, nếp được chia thành 5 phần bằng nhau. Mỗi loại lá dùng nhuộm màu đều phải rửa sạch, giã nhỏ, lọc lấy nước cốt rồi trộn vào từng phần nếp riêng biệt. Các loại lá phải được đun ở những nồi khác nhau, tránh lẫn mùi, lẫn màu, cái này ai cũng phải luôn ghi nhớ”.

Khi đồ xôi, người nấu phải chú ý xếp thứ tự các màu theo độ bền màu, màu dễ phai đưa vào trước, những màu đậm đưa vào sau. Lửa không được quá to, hơi nước phải đều để xôi không bị sống hay nhão. Khi chín, xôi được lấy ra theo từng tầng, cũng tuyệt đối không để lẫn màu. Chính sự công phu đó tạo nên đĩa xôi ngũ sắc vừa thơm, vừa dẻo, vừa mang vẻ đẹp hài hòa tự nhiên.

Với người Lự, năm màu của xôi ngũ sắc không phải xuất hiện ngẫu nhiên mà mang trong mình triết lý âm dương ngũ hành: Màu đỏ tượng trưng cho khát vọng, may mắn và tương lai tốt đẹp; màu vàng thể hiện sự no ấm, phồn thịnh, ước mong mùa màng bội thu; màu xanh là sắc của núi rừng, biểu tượng của sự sinh sôi và sức sống bền bỉ; màu tím gợi nhắc đến đất, nơi nuôi dưỡng con người qua bao thế hệ; màu trắng là biểu tượng của sự trong trẻo, thủy chung, của tình yêu thương đối với gia đình và cộng đồng.

Trong đám cưới của người Lự, đĩa xôi ngũ sắc không chỉ tô điểm mâm lễ mà còn gửi gắm lời chúc phúc cho đôi trẻ luôn bền chặt, hòa thuận như những hạt nếp kết dính vào nhau.

Trong lễ cúng tổ tiên, xôi ngũ sắc thể hiện lòng biết ơn và sự kính trọng với các bậc tiền nhân; còn trong các lễ hội mùa xuân, món xôi trở thành biểu tượng của sự đoàn kết, sum họp của cả bản, kết nối con người trong niềm vui chung. Không chỉ có xôi ngũ sắc, ẩm thực của người Lự còn phong phú với những món ăn mang dấu ấn riêng như: Xà sủm, là món thịt nạc băm trộn gia vị rồi hấp chín, thơm mềm và tốt cho sức khỏe; pa pỉnh là món cá nướng kẹp tre được ướp với gia vị núi rừng, vàng rộm mà vẫn giữ độ ngọt; pa ép là món cá vùi tro mang hương vị tự nhiên đặc trưng.

Bên cạnh đó là các loại bánh nếp, bánh ngô giản dị mà đậm đà hương vị núi rừng; cùng rượu cần, rượu nếp, rượu ngô thơm nhẹ, luôn hiện diện trong mỗi dịp vui chung của cộng đồng. Mỗi món ăn của người Lự đều gắn với nhịp sống lao động và quá trình con người tận dụng tối đa sản vật của núi rừng, tạo nên nền ẩm thực mang đậm tính sinh thái, gần gũi tự nhiên, ít chịu tác động của kỹ thuật hiện đại.

Ngày nay, du khách đến bản Thẳm, xã Khun Há hay các bản người Lự ở Nậm Tăm, ngoài việc được đón tiếp nồng hậu, được trải nghiệm cuộc sống vui tươi nơi núi rừng Tây Bắc, thì họ còn ấn tượng với món xôi rực rỡ sắc màu.

Chị Nguyễn Bích Hà, du khách đến từ Hà Nội chia sẻ: “Không chỉ đẹp mắt, xôi ngũ sắc còn dẻo thơm và mang hương vị rất đặc biệt. Món ăn này khiến mình cảm nhận trọn vẹn sự tinh tế của người phụ nữ nơi đây”.

Bên cạnh xôi, du khách còn được trải nghiệm đời sống văn hóa dân dã: Xem dệt vải thổ cẩm, tham gia lễ cúng rừng, thưởng thức điệu múa truyền thống, nghe khèn bè và tiếng hát dân ca Lự. Điều này tạo nên một sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc, góp phần nâng cao sinh kế cho bà con.

Xôi ngũ sắc của người Lự không chỉ là món ăn đẹp mắt, thơm ngon mà còn là câu chuyện của đất, của rừng, của những bàn tay khéo léo và tình yêu quê hương sâu nặng. Giữa nhịp sống hiện đại, xôi ngũ sắc vẫn tỏa sáng như biểu tượng văn hóa ẩm thực độc đáo, mang theo sắc màu truyền thống và nét đẹp tâm hồn bền vững của người Lự nơi đây.