Không gian nhà sàn Lự - Di sản kiến trúc cần được gìn giữ

Với kết cấu gỗ bền vững, lối kiến trúc hài hòa cùng thiên nhiên và không gian sinh hoạt mang đậm bản sắc, mỗi ngôi nhà sàn được xem như một "bảo tàng sống", lưu giữ nếp sống và phong tục truyền thống của cộng đồng Lự qua nhiều thế hệ.

Đặc trưng kiến trúc làm nên “bản sắc Lự”

Theo tìm hiểu, nhà sàn Lự có nhiều đặc điểm riêng biệt. Nhà thường có hai mái lợp vật liệu dân gian, mái trước và mái sau kéo dài, tạo hành lang hoặc hiên; phía trước có cầu thang dẫn lên sàn chính. Trước kia, nhiều nhà có hai cầu thang (một bên nam, một bên nữ), ngày nay đa phần chỉ còn một cầu thang quay về hướng mặt trời mọc.

Khung nhà được dựng hoàn toàn bằng cột gỗ trên phiến đá, giúp chống ẩm, chống mối mọt và bảo vệ kết cấu gỗ. Các cột và xà nhà được ráp nối theo kiểu mộng – mộng (không dùng đinh), tạo nên bộ khung bền chắc, chịu được điều kiện gió bão, mưa lớn vùng núi. Bên trong, không gian được chia thành các gian chức năng rõ ràng: Gian chính để sinh hoạt chung, gian ngủ được phân chia khu vực ngủ của cha mẹ và con cái bằng vải; gian thờ tổ tiên; gian bếp (thường có 2 bếp, 1 để nấu, 1 để đun nước).

Diện tích thông thường của nhà sàn Lự khoảng 12–15m chiều dài, 5–6m chiều rộng; cấu trúc gồm 5 hàng cột ngang và 3–4 hàng cột dọc; nhà nhiều gian hơn có thể lên đến 16–20 cột. Không gian bên dưới sàn được tận dụng để chứa đồ, vật nuôi, nông cụ, nương rẫy hoặc làm sân phơi, bảo vệ đồ đạc khỏi ẩm ướt thể hiện lối sống gần gũi thiên nhiên, linh hoạt và phù hợp môi trường núi rừng. Nhờ cấu trúc này, nhà sàn Lự vừa ấm vào mùa lạnh, mát vào mùa nóng, lại bảo đảm an toàn trước thiên nhiên và thú dữ.

Không chỉ là mái nhà, nhà sàn còn là không gian sinh hoạt cộng đồng, nơi lưu giữ tiếng nói, phong tục, trang phục, nghề dệt, tín ngưỡng, những giá trị làm nên bản sắc Lự. Gần đây, chính quyền và các tổ chức văn hóa đã hỗ trợ cộng đồng Lự bảo tồn nhà sàn, trang phục, lễ hội, làn điệu dân ca, nghề dệt.

Tại các làng như bản Thẳm, xã Khun Há, tỉnh Lai Châu, số nhà sàn truyền thống được giữ gìn khá nhiều, xen lẫn với các homestay cộng đồng. Du khách khi đến Lự có thể thuê ngủ trong nhà sàn, trải nghiệm cuộc sống bản địa: Nhịp sinh hoạt, nấu ăn, dệt vải, thưởng thức ca múa dân gian. Nhờ đó, nhà sàn Lự không chỉ tồn tại như ký ức vật chất mà trở thành cầu nối văn hóa giữa quá khứ và hiện tại, giữa người Lự và khách tham quan, mở ra cơ hội phát triển du lịch cộng đồng bền vững và nâng cao đời sống đồng bào.

Áp lực hiện đại và nguy cơ mai một đáng báo động

Tuy nhiên, nhà sàn Lự, cũng như nhiều giá trị văn hóa truyền thống khác, đang đối mặt với nhiều thách thức, như tình trạng di cư và thay đổi sinh kế. Lớp trẻ nhiều người đi làm ăn xa, ít người ở lại giữ nhà sàn; một số gia đình chuyển sang nhà bê tông hiện đại, tiện sinh hoạt hơn. Điều này khiến số lượng nhà sàn “nguyên bản” ngày càng giảm. Đặc biệt là phương pháp dựng nhà sàn Lự vẫn hạn chế. Do đó, việc phục dựng phụ thuộc nhiều vào trí nhớ người cao tuổi, dễ dẫn đến biến thể hoặc thất truyền chi tiết.

Ngoài ra, áp lực kinh tế, sự tiện nghi của nhà sàn gỗ, mái tranh, sàn tre đôi khi không đáp ứng nhu cầu tiện nghi hiện đại (điện, nước, vệ sinh…), khiến nhiều hộ dân lựa chọn cải tạo hoặc phá bỏ. Nếu không có biện pháp bảo tồn kịp thời, giá trị kiến trúc văn hóa của nhà sàn Lự có thể mai một theo thời gian.

Trước thực trạng đó, chính quyền, chuyên gia văn hóa và cộng đồng Lự đang tích cực bảo tồn, thông qua hỗ trợ phục dựng, bảo tồn nhà sàn truyền thống: Khuyến khích giữ nhà gỗ, dựng lại nhà sàn đúng kỹ thuật truyền thống. Cơ quan văn hóa tỉnh Lai Châu ghi nhận nhà sàn, trang phục, lễ hội của Lự là di sản ưu tiên bảo tồn.

Việc đẩy mạnh phát triển du lịch cộng đồng tại các bản Lự ở xã Khun Há cũng là một cách thiết thực. Du khách được trải nghiệm thực tế ở nhà sàn, học nghề dệt, tham gia sinh hoạt bản địa, thưởng thức văn hóa dân gian. Đây là hình thức bảo tồn “sống”, giúp di sản hữu hình và phi vật thể gắn liền với sinh kế. Đồng thời, duy trì, khôi phục lễ hội, nghi lễ và phong tục: Nhà sàn là bối cảnh sinh hoạt trung tâm, giữ vai trò quan trọng trong đời sống tập thể, tín ngưỡng và cộng đồng.

Nhờ những nỗ lực này, nhiều ngôi nhà sàn vẫn tồn tại vững vàng, nhiều giá trị văn hóa được truyền tiếp và cộng đồng Lự có cơ hội giữ gìn bản sắc trong bối cảnh hiện đại.

Để không gian nhà sàn Lự không chỉ tồn tại mà còn phát huy giá trị, cần giải pháp toàn diện, như: Khảo sát, ghi chép, số hóa (đo vẽ, lập bản đồ, chụp ảnh, quay video các ngôi nhà sàn truyền thống); lập hồ sơ kiến trúc để phục dựng khi cần; giáo dục truyền thống – truyền dạy kỹ thuật dựng nhà (khuyến khích lớp trẻ học nghề dựng, sửa nhà sàn, hiểu giá trị văn hóa để di sản tiếp nối thế hệ); phát triển du lịch cộng đồng, sinh kế bền vững (giữ nhà sàn nguyên bản, kết hợp trải nghiệm văn hóa và dịch vụ homestay, vừa bảo tồn vừa tạo thu nhập cho người dân); hỗ trợ chính sách, vật liệu, kỹ thuật (áp dụng vật liệu phù hợp, kết hợp tiện nghi hiện đại mà vẫn giữ kiến trúc truyền thống).

Không gian nhà sàn của dân tộc Lự không chỉ là nơi che mưa nắng mà còn là biểu tượng văn hóa, là nơi lưu giữ ký ức, phong tục, tri thức và niềm tự hào dân tộc. Giữ được nhà sàn là giữ được cội nguồn, và nỗ lực bảo tồn, phục dựng, phát huy giá trị nhà sàn Lự hôm nay chính là gieo hạt giống cho một tương lai văn hóa bền vững, cho người Lự và cả di sản đa dạng của Việt Nam.