Nỗ lực phục dựng lễ hội, nghi lễ của dân tộc Lự

Những lễ hội độc đáo trong đời sống của đồng bào Lự

Trong hệ thống lễ hội của người Lự, Kin Khẩu Máy (Lễ cơm mới) được xem là nghi lễ quan trọng nhất trong năm. Lễ đánh dấu thời khắc kết thúc một chu kỳ sản xuất, tri ân mùa màng đã qua và mở ra hy vọng cho mùa mới no đủ. Thời điểm diễn lễ thường rơi vào cuối vụ gặt, khi những hạt lúa chín vàng đã được đưa về kho và hong khô sạch sẽ.

Người Lự tin rằng sự bội thu không chỉ đến từ công sức lao động mà còn nhờ sự che chở của thần đất, thần nước, tổ tiên và hồn lúa. Vì vậy, lễ cơm mới mang ý nghĩa tạ ơn sâu sắc. Chủ nhà sẽ lựa chọn những bông lúa đẹp nhất, tinh khiết nhất để làm lễ “gọi hồn lúa” – nghi thức mời linh hồn hạt lúa trở về, cầu mong mùa sau tiếp tục thuận hòa. Mâm lễ gồm cơm mới, xôi, rượu, gà được bày biện trang trọng để dâng lên tổ tiên, thần bản, thần đất.

Nhiều bản Lự vẫn duy trì phong tục làm cốm mới, giã gạo trong cối gỗ, nấu cơm bằng nồi đất, những phương thức nấu nướng gợi về đời sống cổ xưa mộc mạc. Lễ không chỉ mang giá trị tâm linh mà còn thể hiện triết lý sống hòa hợp với thiên nhiên, trân trọng hạt lúa – nguồn sống nuôi dưỡng cả cộng đồng. Đây cũng là căn cứ quan trọng để ngành văn hóa tiếp tục phục dựng và giới thiệu rộng rãi lễ cơm mới tại các sự kiện văn hóa lớn của tỉnh.

Bên cạnh Kin Khẩu Máy, một nghi lễ độc đáo không kém là Sú Khon Khoài, hay còn gọi là Lễ cúng hồn trâu. Trong đời sống người Lự, trâu không chỉ là công cụ sản xuất mà còn được coi như người bạn đồng hành, gắn bó mật thiết với nương lúa, bãi cày và từng mùa mưa nắng.

Sau mỗi vụ gieo cấy, người Lự tổ chức lễ tạ ơn trâu để cầu cho con vật luôn khỏe mạnh, không bị lạc, có sức kéo tốt cho mùa vụ tiếp theo. Lễ thường diễn ra tại sân nhà hoặc bãi đất trước bản vào buổi chiều. Mâm lễ gồm rượu, cơm, thịt, hoa quả và muối. Thầy mo thực hiện nghi thức gọi hồn trâu, khấn mời thần linh chứng giám và ban phúc.

Sú Khon Khoài thể hiện quan niệm nhân văn sâu sắc: Biết ơn tài sản lao động, tôn trọng loài vật và đề cao sự hài hòa giữa con người với thiên nhiên. Hiện nay, lễ vẫn được duy trì khá nguyên vẹn tại một số bản ở xã Bình Lư. Chính sự độc đáo và giá trị văn hóa cao đã khiến nghi lễ trở thành một trong những nội dung được ngành văn hóa ưu tiên phục dựng và trưng bày tại các ngày hội văn hóa.

Không chỉ dừng lại ở các nghi lễ nông nghiệp, những hoạt động văn hóa – tín ngưỡng của người Lự đang được tái hiện sinh động tại Ngày hội Văn hóa dân tộc Lự và nhiều sự kiện cấp tỉnh như “Ngày hội Văn hóa các dân tộc dưới 10.000 người” hay “Tuần Văn hóa Du lịch Lai Châu”.

Tại các ngày hội, du khách có thể thưởng thức những trích đoạn nghi lễ truyền thống; Điệu múa xòe thể hiện tinh thần đoàn kết và khát vọng no đủ; múa khăn mô phỏng sinh hoạt đời thường của phụ nữ Lự; hát dân ca và các làn điệu giao duyên mềm mại; trình diễn nghề dệt thổ cẩm, nhuộm chàm là những kỹ nghệ lưu giữ hàng trăm năm; giới thiệu trang phục truyền thống với hoa văn chàm đen, trắng đặc trưng; tục nhuộm răng đen, biểu tượng cho vẻ đẹp và sự trưởng thành của người phụ nữ.

Không gian ngày hội trở thành nơi kết nối cộng đồng, nơi nghệ nhân truyền dạy cho lớp trẻ, nơi góp phần duy trì nhịp sống văn hóa mà không làm mất đi tính thiêng của nghi lễ. Đây cũng là cơ hội để du lịch cộng đồng tại Lai Châu phát triển theo hướng bền vững, gắn bảo tồn với sinh kế cho người dân.

Nỗ lực phục dựng, bảo tồn nghi lễ giữ gìn bản sắc cho cộng đồng

Trước tốc độ thay đổi của đời sống hiện đại, nhiều nghi lễ của người Lự đứng trước nguy cơ thất truyền. Lớp trẻ ít người biết tiếng Lự, số nghệ nhân am hiểu lễ tục ngày càng già hóa. Nhận thấy điều đó, tỉnh Lai Châu đã thúc đẩy nhiều hoạt động phục dựng, trong đó có việc đưa lễ cơm mới, cúng hồn trâu và các nghi thức truyền thống lên sân khấu trình diễn.

Dù phiên bản sân khấu không hoàn toàn giống lễ gốc, nhưng các buổi tái hiện vẫn giữ được tinh thần, nội dung và ý nghĩa truyền thống. Quan trọng hơn, chúng tạo cơ hội để người Lự nhớ lại nghi lễ, khơi dậy niềm tự hào văn hóa và duy trì mạch di sản. Nhiều nghệ nhân lớn tuổi được mời hướng dẫn người trẻ tập diễn, tạo nên thế hệ kế cận giữ vai trò quan trọng trong bảo tồn.

Hiện nay, tư liệu về lễ hội, nghi lễ của người Lự vẫn còn rất hạn chế. Phần lớn thông tin được lưu giữ qua trí nhớ nghệ nhân hoặc qua một số khảo sát văn hóa dân tộc từ nhiều năm trước. Nhiều bản Lự thay đổi cách tổ chức lễ, giản lược hoặc bỏ bớt chi tiết do tác động của đời sống mới và xu hướng đồng hóa văn hóa.

Phục dùng và bảo tồn nghi lễ, lễ hội của đồng bào Lự ở Lai Châu

Do đó, nhu cầu nghiên cứu, tư liệu hóa và số hóa các nghi lễ truyền thống trở nên cấp thiết. Việc ghi chép lời khấn, mô tả trang phục, ghi âm, ghi hình các nghi thức… không chỉ giúp bảo tồn lâu dài mà còn tạo nguồn tài liệu quý cho giáo dục và du lịch.

Nhờ sự chung tay của ngành văn hóa và chính đồng bào, nhiều giá trị văn hóa của dân tộc Lự đang được hồi sinh. Từ những nghi lễ gắn với mùa màng tới nghệ thuật trình diễn dân gian, từ phong tục thẩm mỹ tới nghề thủ công truyền thống, tất cả đang được bảo tồn bằng cả tâm huyết và nỗ lực của cộng đồng.

Trong tương lai, việc tiếp tục đẩy mạnh phục dựng, số hóa và truyền dạy cho thế hệ trẻ sẽ là chìa khóa giúp lễ hội và nghi lễ của dân tộc Lự không bị mai một. Di sản không chỉ là quá khứ; đó là nền tảng văn hóa để người Lự xây dựng bản sắc, phát triển du lịch và gìn giữ cộng đồng trong nhịp sống mới.