Mùa Xuân, trai – gái H’rê rộn ràng lên rẫy hái bông, dệt vải
Nụ cười của đồng bào H’rê và những phụ nữ làng Teng (xã Ba Thành, huyện Ba Tơ, tỉnh Quảng Ngãi) như vui tươi hơn, chứa chan niềm hạnh phúc khi mới đây nghề dệt thổ cẩm của người H’rê ở làng Teng vừa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Giá trị văn hóa truyền thống nghề dệt thổ cẩm của người H’rê ở làng Teng thể hiện trên từng sản phẩm gắn liền với trí thông minh, bàn tay khéo léo và kỹ thuật tinh xảo của người thợ dệt được lưu truyền từ lâu đời, bảo tồn và phát triển cho đến ngày nay.
Tỉnh Quảng Ngãi có nhiều đồng bào các dân tộc thiểu số sinh sống như: Cor, Ca Dong, H’rê… Tuy nhiên, trải qua thời gian, hiện chỉ còn người H’rê sống ở làng Teng là giữ được nghề truyền thống độc đáo này.
Làng Teng hiện có hơn 200 hộ, hầu hết là người dân tộc H’rê. Bà con kể rằng, khi sinh ra đã thấy người mẹ bên khung dệt, miệt mài tuốt từng sợi vải để làm nên tấm khố, khăn choàng. Người con gái lớn lên lại được mẹ dạy cho cách dệt thổ cẩm và cứ thế truyền từ đời này sang đời khác cho đến bây giờ.
Trong ký ức của các bậc cao niên ở làng Teng, đã có thời, cả làng trồng cây bông trên sườn đồi và dọc ven suối. Sau tết ngả rạ mừng lúa mới, khi con đường vào làng hoa gạo nở đỏ rực thì trên rẫy và dọc ven suối, cây bông cũng nở trắng xóa.
Lúc đó, đàn ông trong làng thì mang gùi vào rừng hái lá cây ghin gu đem về giã rồi nấu với bột gạo làm phẩm màu để nhuộm cho sợi bông có màu đen. Nếu muốn có màu đỏ thì phải vạt vỏ cây pắh đếch đem về bỏ vào nồi đồng lớn nấu với một ít vôi, sau đó mới đem nhuộm sợi. Trong những dịp cúng mừng năm mới, hội làng, lễ cưới của người H’rê, ngoài cồng chiêng, rượu cần thì không thể thiếu những trang phục truyền thống được làm tại đây.
Điểm nổi bật dễ nhận thấy ở những bộ trang phục của người H’rê thường có 2 màu đen và đỏ. Người H’rê quan niệm, màu đen trên tấm thổ cẩm tượng trưng cho nước và đất là âm tính, nữ tính; còn màu đỏ là thế giới vô hình, tượng trưng cho thần linh, là dương tính.
Khoảng chục năm trở lại đây, cây bông ngày càng hạn chế, những thợ dệt làng Teng lấy chỉ sợi nhiều màu sắc và dệt vải. Dù dệt sợi công nghiệp và theo xu hướng phát triển của thị trường nhưng người H’rê vẫn giữ nguyên bản sắc vải dệt truyền thống của đồng bào mình.
Các hoa văn, họa tiết trên tấm thổ cẩm của người H’rê chủ yếu theo mô típ hình học được liên kết thành ô nối tiếp nhau. Hoa văn có đường thẳng, đường lượn sóng tạo nên hình dáng cách điệu là con sông, con suối; hoa văn có hình giống các loại vật trong thiên nhiên như: mỏ gà, mũi tên, tổ ong, da rắn, da trăn, lá cây. Từ những tấm thổ cẩm này, các nghệ nhân đã tạo nên những sản phẩm như: váy, áo, khố, khăn, đai địu con... Chính nét đặc trưng này mà thổ cẩm của người H’rê khác biệt với nhiều sản phẩm dệt khác.
“Dệt thổ cẩm đòi hỏi sự tỉ mỉ của người thợ dệt, nếu không có sự ham thích thì khó lòng làm được. Công đoạn khó nhất là kỹ thuật dệt. Trước tiên, người dệt phải tạo thế cân bằng rồi kéo thẳng chỉ để dệt. Sau đó, thợ dệt phải cân các hoa văn, họa tiết trên tấm thổ cẩm sao cho hài hòa và đẹp mắt. Mỗi tấm vải dệt khoảng một tuần mới hoàn thành, mỗi tháng dệt nhiều nhất cũng chỉ 4 tấm”, bà Nguyễn Thị Đú (một thợ diệt làng Teng) cho biết.
Nghề dệt độc đáo cuốn hút nhiều chàng trai đến làng Teng làm rể
Theo các nhà nghiên cứu, mỗi sản phẩm thổ cẩm của người H’rê ở làng Teng không chỉ là một sản phẩm hàng hóa thông thường, mà còn là sản phẩm tinh thần để người thợ dệt gửi gắm tài năng, khiếu thẩm mỹ, sự thông minh, sáng tạo, tinh thần lao động của mình.
Nghề dệt và sản phẩm dệt truyền thống của người H’rê khẳng định sắc thái văn hóa truyền thống độc đáo của tộc người H’rê ở Quảng Ngãi, thể hiện qua cách tạo hình hoa văn trên sản phẩm dệt thổ cẩm và trang phục truyền thống của người H’rê.
Chính nghề dệt thổ cẩm độc đáo này đã cuốn hút bao chàng trai đến làng Teng làm rể. Nhiều chàng trai dân tộc H’rê ở các huyện Sơn Hà, Minh Long (tỉnh Quảng Ngãi) hay các xã trong huyện Ba Tơ đã tìm đến đây làm rể, sinh sống. Và như đã thành lệ thường, trước khi con gái làng Teng đi lấy chồng thì bỏ nhiều công sức để dệt những tấm thổ cẩm cho chính mình và cho người mình thương để cùng nhau mặc trong ngày cưới, trong lễ cúng Yàng (trời).
Những năm qua, huyện Ba Tơ đã có nhiều chính sách hỗ trợ thợ dệt thổ cẩm làng Teng nhằm truyền dạy, khuyến khích người dân lưu giữ nghề truyền thống, mở rộng quy mô sản xuất và đa dạng sản phẩm. Nhiều hộ gia đình ở làng Teng đã tập trung đầu tư dệt thổ cẩm, phát triển nghề. Bên cạnh đó, làng Teng còn thành lập tổ dệt thổ cẩm. Tổ dệt này tổ chức sinh hoạt định kỳ hàng tháng tại nhà văn hóa để trao đổi thông tin và chia sẻ kinh nghiệm dệt, liên kết làm sản phẩm cho khách hàng.
Bà Phạm Thị Minh Đôi - Phó chủ tịch UBND xã Ba Thành, cho biết: “Việc công nhận nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người H’rê ở làng Teng là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, là cơ sở để bảo tồn và phát huy nghề này đạt hiệu quả cao hơn trong thời gian tới. Mới đây, Khu Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa làng Teng với quy mô xây dựng trên 10,5 tỷ đồng đã được đưa vào sử dụng. Đây là nơi lưu giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc H’rê. Qua đó, thế hệ con cháu sau này sẽ biết và hiểu hơn về phong tục tập quán H’rê, những nét văn hóa ngày xưa của ông bà, tổ tiên”.