“Dòng chảy” mẫu hệ
Trong cộng đồng 120.000 người da đỏ Zapotec ở Juchitán, lối sống mẫu hệ đã kéo mọi người xích lại gần nhau hơn. Mọi quyền lực đều nằm trong tay phụ nữ. Họ có ảnh hưởng rất lớn và giữ những vị trí cao trong xã hội. Họ có quyền quyết định, tổ chức mọi sinh hoạt trong gia đình và làng xã. Họ uống bia, khiêu vũ cuồng nhiệt trong khi đàn ông chỉ ngồi một bên uống rượu và nói chuyện. Khi gia đình nào sinh con gái, mọi người đều làm tiệc ăn mừng. Gia tài thừa kế của gia đình, dòng họ đều dành cho phụ nữ.
Mẹ làm đẹp cho con gái
Phụ nữ ở đây còn nắm toàn bộ hệ thống kinh tế. Trong khi đàn ông hùng hục làm việc trên đồng ruộng hay đánh bắt cá thì phụ nữ Juchitán kinh doanh, buôn bán. Họ thông minh, sắc sảo, tháo vát trong trao đổi hàng hóa với những nhà buôn đến từ các thành phố khác hay nước ngoài. Họ có thể sử dụng nhiều ngôn ngữ để giao tiếp, thông thạo nhiều loại tiền tệ. Chính họ đã góp phần xã hội giàu mạnh hơn. Điều đặc biệt là khi có chiến tranh, họ là những người xung trận đầu tiên, còn việc chăm con giao lại cho nam giới.
Đến 15 tuổi, tất cả các thiếu nữ được chúc tụng như nữ hoàng. Các gia đình tổ chức lễ trưởng thành rất long trọng. Người ta đặt làm những món đồ trang sức có gắn nhiều loại đá quý. Các thiếu nữ được đặt bánh thánh chúc phúc khi bước ra làm lễ trong bầu không khí thiêng liêng, còn đàn ông ngồi xem rất thụ động. Các thiếu nữ được đến trường học và tương lai của họ luôn rộng mở để tiếp tục vun đắp cho dòng chảy “mẫu hệ” thăng hoa hơn trong xã hội.
Các thế hệ phụ nữ cứ thế tiếp nối quyền lực tối thượng nơi mảnh đất kỳ lạ này. Điều đáng nói là dẫu xã hội có nhiều biến đổi thì ở nơi này vẫn giữ được những bản sắc văn hóa truyền thống từ bao đời. Trong khi tiếng thổ dân da đỏ trên thế giới đang dần bị mai một thì ở Juchitán, ngôn ngữ Zapotec vẫn được sử dụng một cách đáng tự hào trong gia đình, trong các cuộc họp, trong thơ ca, sân khấu hay tại các buổi họp chợ.
Tại đây đàn ông khá lép vế
Hội tụ những người đặc biệt
Nét riêng có của Juchitán là một xã hội tồn tại nhiều người đồng tính. Giới đồng tính được chấp nhận và có phần ưu đãi hơn. Những người này được gọi là “muxe” hay “manpo”. “Muxe” bắt nguồn từ một từ Tây Ban Nhà là “mujer” hay còn gọi là phụ nữ. Người dân ở đây đều cho rằng sinh ra một cậu bé đồng tính là điềm lành cho cả nhà, tốt hơn sinh con con gái nhiều vì lớn lên con gái thế nào cũng phải về sống ở nhà chồng. Nếu một cậu con trai sinh ra có xu hướng đồng tính thì gia đình đó sẽ rất vui sướng và làm lễ tạ ơn Chúa đã ban phước cho họ.
Vào tháng 11 hàng năm, những bữa tiệc sẽ kéo dài 2 đêm dành cho người “muxe” khi họ bước vào tuổi 15 cũng giống như các thiếu nữ. Họ ăn mặc rất đẹp với những đôi tất dài, váy ngắn, áo hoa rực rỡ. Da của họ được bôi các chất dầu màu nâu bóng. Họ sẽ khiêu vũ suốt đêm trong những vũ điệu cuồng nhiệt. Trong khi đó, các chú bé 15 tuổi bình thường chỉ được làm lễ trưởng thành đơn giản, gọn nhẹ.
Các 'muxe' sống thoải mái ở Juchitán
Những người “muxe” sẽ được dạy thêu thùa, may vá, công việc nội trợ như phụ nữ. “Muxe” là những người khéo léo và có uy tín. Họ nấu cỗ, trang trí mọi nơi, dạy khiêu vũ. Các cô gái Juchitán muốn làm đẹp thường đến những cửa hiệu làm tóc, tiệm may của “muxe” để được tư vấn. Thú vị nhất là ở Juchitán thường tổ chức các cuộc thi sắc đẹp dành cho những người chuyển giới. Jose Antonio Sanchez Gomez hay còn gọi “Mistica” là một “muxe” rất nổi tiếng, được yêu thích ở Juchitán. Cô được xem là một nhà kinh doanh sắc sảo. Các mặt hàng của Mistica thường là mỹ phẩm cùng nhiều sản phẩm khác được mang bán tận nhà. Cô là thần tượng của rất nhiều “muxe” ở nơi đây vì tài năng và sự khéo léo của mình.
Còn Ninel Castillejo Garcia từng đoạt danh hiệu “Nữ hoàng chuyển giới năm 2007” . Ninel rất thích xuất hiện trước công chúng để khoe vẻ đẹp kiều diễm của mình và bố mẹ cũng cô không phản đối sở thích này của con gái.
Cộng đồng dân cư sống ở Juchitán rất cởi mở và vui vẻ. Họ đón nhận tất cả mọi người từ nơi khác đến sinh sống, lập nghiệp. Đây là vùng đất tự do, mọi người đều có thể giả trang làm phụ nữ để hòa nhập xã hội mà không sợ bị xâm hại. Chỉ cần mặc quần áo phụ nữ vào, đàn ông sẽ được cộng đồng thừa nhận và cư xử như phụ nữ. Do đó, nhiều người đàn ông giả trang làm phụ nữ đều được sống bình yên, thoải mái, dễ chịu trong xã hội mẫu hệ. Họ có thể hòa mình vào lối sống tự do, tâm hồn nổi loạn... Lễ hội được tổ chức thường xuyên, thâu đêm suốt sáng. Những người “muxe” thường bừng sáng trong các lễ hội vì chính họ thiết kế quần áo mặc trong lễ hội, âm nhạc và còn tham gia với tư cách những người tổ chức.