"Báu vật sống" của điệu xòe cổ người Thái trắng 

ở lòng chảo Mường Lay

Giữa lòng chảo Mường Lay (phường Mường Lay, tỉnh Điện Biên), nơi "tụ thủy" của ba dòng chảy (sông Đà, Nậm Na và suối Nậm Lay), có một người phụ nữ Thái trắng miệt mài "ngược dòng" thời gian để đánh thức những di sản đang ngủ yên. Đó là nghệ nhân Lò Thị Lả, người đã dành hơn nửa thế kỷ để sưu tầm, chắp nối những mảnh ký ức về điệu xòe cổ từ thời "vua Thái" Đèo Văn Long, biến chúng thành tài sản vô giá cho thế hệ mai sau.

Những ai từng gặp bà Lả (sinh năm 1958, trú tại bản Đớ, phường Mường Lay) đều bị cuốn hút bởi nụ cười hồn hậu và ánh mắt sáng ngời khi bà khoác lên mình bộ "áo cóm" trắng tinh khôi, tay cầm chiếc khăn piêu rực rỡ múa điệu xòe hoa. Ở cái tuổi thất thập, bước chân bà vẫn dẻo dai, nhịp nhàng như con nước sông Đà mùa xuân, trở thành "cây đại thụ" che chở và nuôi dưỡng hồn cốt văn hóa Thái trắng.

Mường Lay, mảnh đất được ví như "viên ngọc" nơi đỉnh trời Tây Bắc, không chỉ nổi tiếng với cảnh sắc sơn thủy hữu tình bên lòng hồ thủy điện Sơn La mà còn là cái nôi văn hóa lâu đời của đồng bào dân tộc Thái trắng. Sinh ra và lớn lên tại bản Đớ, phường Mường Lay, ngay từ khi còn là một cô bé lên 10, tâm hồn bà Lả đã sớm được tắm đẫm trong những thanh âm trầm bổng của tiếng đàn tính tẩu và những vòng xòe uyển chuyển.

Ký ức tuổi thơ của bà là những ngày tháng mê mải đứng nhìn các bà, các mẹ múa hát, rồi tự mình bắt chước từng cử chỉ, ánh mắt. Tình yêu ấy lớn dần theo năm tháng, đến năm 14-15 tuổi, bà đã có thể tự tin biểu diễn những làn điệu dân ca và động tác múa Thái cơ bản. Ngày ấy, điều kiện còn nhiều khó khăn, nhưng niềm đam mê đã thôi thúc bà cùng đám bạn trong bản tự chế tác những cây đàn tính tẩu, tự sáng tác lời ca để thỏa nỗi mong chờ được hòa mình vào nghệ thuật. Dù nhạc cụ đơn sơ, nhưng nhóm bạn trẻ ngày ấy luôn tâm niệm phải giữ gìn động tác, nếp múa từ xưa, quyết không làm sai lệch cái gốc gác của cha ông .

Sau gần 4 thập kỷ gắn bó và cống hiến cho công tác đoàn thể (trong đó có hơn 30 năm gắn bó với công tác Hội LHPN phường), bà Lả chính thức nghỉ hưu vào năm 2014. Những tưởng đây là lúc để an hưởng tuổi già, nhưng với bà, đó lại là thời điểm bà dành trọn tâm sức cho một việc lớn hơn: sưu tầm và phục dựng những điệu xòe cổ đang đứng trước nguy cơ mai một. Bà Lả nhớ lại giai đoạn những năm 2001-2002, khi bà lặn lội tìm gặp các cụ cao niên trong vùng, có những cụ thọ tới 90, 100, thậm chí 115 tuổi.

Điều đặc biệt trân quý là trong số đó, có những nhân chứng sống từng trực tiếp múa phục vụ trong dinh thự của Đèo Văn Long, người từng được mệnh danh là "vua Thái" vùng Mường Lay thuở trước. Bà Lả tâm sự rằng việc sưu tầm vô cùng vất vả, bà phải kiên nhẫn đi gặp từng người để học lại từng nhịp điệu, cách đưa tay, nhún chân và cả cách phục trang sao cho đúng nguyên bản nhất. Những gì các cụ truyền lại chính là phần "hồn cốt" của nghệ thuật xòe Thái trắng, là di sản vô giá mà bà Lả quyết tâm gìn giữ để không làm sai lệch bản sắc.

Với vai trò là Chủ nhiệm Câu lạc bộ (CLB) Văn nghệ người cao tuổi phường Mường Lay, bà đã tập hợp được 25 thành viên nòng cốt, những người từ 55 tuổi trở lên, để cùng nhau giữ gìn điệu múa theo lối cổ, trên nền nhạc tính tẩu mộc mạc chứ không lai tạp nhạc hiện đại. Để vận động các cụ tham gia CLB Văn nghệ người cao tuổi, bà Lả phải dùng cả uy tín lẫn tấm lòng, kiên trì thuyết phục từ chuyện tập luyện đến việc chuẩn bị trang phục, đạo cụ.

Bà thường động viên rằng: "Tham gia múa hát là đi vui, đi chơi, vui thì khỏe, khỏe thì sống có ích. Quan trọng hơn là làm gương cho con cháu trong việc gìn giữ di sản văn hoá cổ truyền của dân tộc mình". Lời động viên mộc mạc ấy đã trở thành điểm tựa để nhiều người vượt qua những băn khoăn về kinh phí, gia đình, tuổi tác, rồi quay lại gắn bó lâu dài với đội văn nghệ.

Nhờ sự kiên trì ấy, những cái tên như ông Vàng Văn Huyn, ông Điêu Văn Hặc, hay bà Lù Thị Nen,… đã vượt qua những rào cản về kinh tế, gia đình để trở thành những hạt nhân văn nghệ nhiệt tình, cùng bà Lả làm sống lại không gian văn hóa đặc sắc của Mường Lay. Đến nay, CLB vẫn duy trì sinh hoạt đều đặn mỗi tuần một lần, đã sưu tầm và phục dựng thành công nhiều điệu xòe cổ quý giá, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa dân gian của dân tộc.

Không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn trong lớp người cao tuổi, nghệ nhân Lò Thị Lả luôn trăn trở về việc chuyển giao di sản cho thế hệ tương lai. Bà hiểu rằng, nếu không truyền dạy kịp thời, những giá trị văn hóa tốt đẹp sẽ theo các nghệ nhân già về với đất mẹ. Năm 2022, khi được địa phương giao nhiệm vụ thành lập và phụ trách CLB Văn hóa dân tộc Thái phường Na Lay (nay là phường Mường Lay), bà đã mở rộng vòng tay đón nhận hội viên ở nhiều lứa tuổi khác nhau .

Bà Lả đã trở thành người "truyền lửa" miệt mài tại các trường học trên địa bàn. Từ các cháu mầm non bi bô tập nói đến các em học sinh cấp 1, cấp 2, hễ nơi nào có nhu cầu tìm hiểu về văn hóa Thái, bà đều sẵn lòng đến hướng dẫn hoàn toàn tự nguyện. Trong trí nhớ của bà, đã có hàng trăm buổi học được mở ra, với hơn 200 lượt người được bà trực tiếp uốn nắn từng động tác múa, dạy từng câu hát dân ca. Bà luôn tâm niệm đó là niềm vui, là trách nhiệm của người đi trước để các cháu không quên đi cội nguồn dân tộc mình.

Trong bối cảnh thực hiện Dự án 6 về "Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch", thuộc Chương trình MTQG phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025, vai trò của nghệ nhân Lò Thị Lả càng được thể hiện rõ nét. Bà không chỉ là nghệ nhân trên sân khấu mà còn là một tư vấn viên đắc lực cho các mô hình du lịch cộng đồng. Tại Mường Lay, bà đã trực tiếp hỗ trợ các homestay, điển hình như cơ sở của chị Lò Thị Toàn (bản Quang Chiêng, phường Mường Lay), trong việc xây dựng các sản phẩm du lịch mang đậm bản sắc.

Từ việc tư vấn thực đơn món ăn truyền thống, cách bài trí không gian nhà sàn đến việc dàn dựng đội múa 8-10 người phục vụ du khách, tất cả đều có bàn tay chăm chút của bà. Bà Lả luôn nghiêm khắc nhắc nhở các đội văn nghệ trẻ: Múa theo nhạc hiện đại thì dễ, nhưng đã múa cổ phục vụ du khách thì phải chuẩn xác từ ánh mắt, nét mặt đến dáng người, và đặc biệt là đạo cụ phải đúng. Bà tin rằng, chỉ khi cộng đồng thực sự hiểu và tự hào về văn hóa của mình, làm đúng bản sắc, thì du khách mới trân trọng và du lịch mới phát triển bền vững.

Bà Lò Thị Kim, Chủ tịch Hội Văn hóadân tộc Thái tỉnh Điện Biên

Tôi coi bà Lả như một 'cây đa, cây đề', một cây cổ thụ của văn hóa Thái tỉnh Điện Biên nói chung và ngành Thái trắng nói riêng. Bà là người tiên phong, biết 'thổi hồn' để lan tỏa giá trị bảo tồn. Sự thành công của các lễ hội lớn tại Mường Lay có tới 70% đóng góp từ công sức của bà Lả và đội nhóm.

Dù đã bước sang tuổi xế chiều, và dù hồ sơ xét tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú vẫn đang trong quá trình chờ quyết định do những thay đổi về hành chính, nhưng ngọn lửa đam mê trong bà chưa bao giờ tắt. Khó khăn về kinh phí mua sắm những bộ trang phục áo cóm, khăn piêu, đàn tính tẩu đắt đỏ vẫn còn đó, nhưng bà Lả vẫn kiên cường làm điểm tựa tinh thần cho các hội viên.

"Tôi xác định khi còn sức thì vẫn cố gắng duy trì đến hơi thở cuối cùng. Bởi nếu không có người đứng ra gánh vác, nhiều người sẽ dễ chùng xuống", bà Lả chia sẻ với ánh mắt kiên định. Câu nói ấy không chỉ là lời hứa với bản thân, mà còn là lời cam kết với tổ tiên, với dòng sông Đà hùng vĩ đang ngày đêm chảy mãi, rằng mạch nguồn văn hóa Thái trắng sẽ luôn tuôn chảy bất tận trong đời sống hôm nay và mai sau.

Thực hiện: Trường Hùng