Đề xuất mở rộng đối tượng, lĩnh vực và xây dựng nền trợ giúp pháp lý "không giấy tờ"

+ Thưa ông, nhìn từ thực tiễn triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, đâu là những "điểm nghẽn" lớn nhất hiện nay đang gây khó khăn cho việc quản lý cũng như khả năng tiếp cận các hoạt động trợ giúp pháp lý của người dân?

Ông Lê Vệ Quốc: Trong bối cảnh kinh tế - xã hội hiện nay, một số quy định của Luật Trợ giúp pháp lý hiện hành cần phải sửa đổi cho phù hợp. Thứ nhất là về diện người được trợ giúp pháp lý. Luật trợ giúp pháp lý 2017 quy định 14 nhóm người được trợ giúp pháp lý là phù hợp. Tuy nhiên, hiện nay, với sự phát triển mạnh mẽ cả về kinh tế và xã hội và yêu cầu thực hiện nhất quán phương châm "không ai bị bỏ lại phía sau", thì diện được trợ giúp pháp lý như quy định hiện hành đã bộc lộ bất cập, chưa phù hợp với thực tiễn và yêu cầu đổi mới của Đảng, Nhà nước. 

Thực tiễn cho thấy, có những nhóm người rất cần được trợ giúp từ nguồn lực Nhà nước trong những tình huống pháp lý gắn với cuộc sống hàng ngày nhưng hiện nay lại chưa đủ điều kiện được hưởng chính sach trợ giúp pháp lý miễn phí của nhà nước do khoảng trống pháp luật hoặc rào cản kỹ thuật pháp lý không còn phù hợp.

Ví dụ như; nhóm "người nhiễm chất độc da cam", đa số họ là nạn nhân của chiến tranh; hoặc nhóm "người khuyết tật" là những người bị khiếm khuyết về thể chất, tinh thần, gặp nhiều khó khăn trong cuộc sống nhưng nhưng pháp luật trợ giúp pháp lý hiện hành vẫn yêu cầu phải "có khó khăn về tài chính" mới được trợ giúp pháp lý. 

Theo kinh nghiệm quốc tế, cách tiếp cận này không còn phù hợp. Những người được coi là yếu thế, người gặp khó khăn về thể chất, tinh thần thì dù không hoàn toàn thuộc nhóm "nghèo" hoặc "cận nghèo" về tài chính thì vẫn rất cần được Nhà nước quan tâm, hỗ trợ họ trong các vấn đề pháp lý mà bản thân họ không có khả năng tự bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình hoặc không đủ điều kiện thuê luật sư.

Thứ hai là các quy định thủ tục hành chính cần được cải cách để đảm bảo quyền tiếp cận công lý của người dân thuận lợi hơn. Hiện nay, một số quy định của Luật trợ giúp pháp lý không còn phù hợp do chưa thực sự tạo thuận lợi cho người dân, thậm chí có những nội dung mang tính kỹ thuật, không nhất thiết phải quy định trong luật mà chỉ nên quy định ở văn bản dưới luật để đảm bảo tính ổn định của pháp luật và tính linh hoạt trong phản ứng chính sách, phù hợp với yêu cầu cải cách thủ tục hành chính.

Thứ ba là chất lượng đội ngũ thực hiện trợ giúp pháp lý, đặc biệt là trợ giúp viên pháp lý và cộng tác viên trợ giúp pháp lý. Như chúng ta đã biết, trợ giúp pháp lý là một dịch vụ công đặc thù, gắn trực tiếp với quyền con người, quyền công dân. Do đó, để bảo đảm người yếu thế được tiếp cận công lý với một dịch vụ có chất lượng cao thì những người làm công tác trợ giúp pháp lý phải đạt chuẩn yêu cầu về trình độ chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp và đạo đức nghề nghiệp, tương đương với luật sư có chất lượng cao, để họ thực sự là chỗ dựa pháp lý tin cậy của người dân, bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của người dân.

Cuối cùng, cùng với xu hướng thời đại, trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia, trợ giúp pháp lý cần được tiếp cận như một dịch vụ công hiện đại. Điều này đòi hỏi chúng ta phải tiếp tục đơn giản hóa thủ tục hành chính, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý. 

Cá nhân tôi kỳ vọng hướng tới mô hình "Trợ giúp pháp lý không giấy tờ", nghĩa là người dân không cần phải nộp bất kỳ giấy tờ gì mà vẫn được tiếp cận trợ giúp pháp lý một cách dễ dàng, thuận lợi và nhanh chóng; không bị cản trở bởi các yêu cầu thủ tục hành chính không cần thiết. Qua đó nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền tiếp cận công lý trong thực tiễn .

+ Vậy trong lần sửa đổi Luật này, cơ quan soạn thảo đặt ra những mục tiêu cốt lõi nào để đảm bảo Luật Trợ giúp pháp lý thực sự trở thành "điểm tựa" vững chắc cho nhóm đối tượng yếu thế, thưa ông?

Ông Lê Vệ Quốc: Trên cơ sở tổng kết những khó khăn, vướng mắc từ thực tiễn thi hành Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 cũng như tham khảo có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế, một số mục tiêu cơ bản, mang tính xuyên suốt trong việc sửa đổi Luật gồm:

Một là, làm thế nào để Luật Trợ giúp pháp lý phải là một cấu phần quan trọng trong hệ thống chính sách an sinh xã hội, gắn chặt với mục tiêu phát triển bền vững và phương châm "không ai bị bỏ lại phía sau". Qua đó đảm bảo tối đa quyền con người, quyền công dân, nhất là quyền tiếp cận công lý của các nhóm yếu thế trong xã hội, trên cơ sở công bằng và nhân văn..

Hai là, chính sách trợ giúp pháp lý phản ánh đầy đủ các giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc và con người Việt Nam, gắn với đặc thù lịch sử đất nước trải qua nhiều cuộc chiến tranh. Do đó, bên cạnh việc tiếp tục quan tâm đến các nhóm đối tượng yếu thế về kinh tế, chúng ta phải chú trọng hơn nữa đến người có công với cách mạng và thân nhân của họ, thể hiện rõ trách nhiệm và đạo lý của Nhà nước đối với những cống hiến cho đất nước..

Ba là, chính sách trợ giúp pháp lý phải tiệm cận với các chuẩn mực tiến bộ của thế giới, khẳng định nguyên tắc mọi người yếu thế trong xã hội đều có quyền được Nhà nước hỗ trợ pháp lý bởi một dịch vụ công đảm bảo chất lượng cao, hiện đại, dễ tiếp cận và thân thiện với người dân.

Cuối cùng, một mục tiêu rất quan trọng là xây dựng và nâng cao chất lượng đội ngũ trợ giúp viên pháp lý, để họ thực sự là những "luật sư công" của người dân. đủ năng lực, bản lĩnh và trách nhiệm nghề nghiệp, đáp ứng yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý trong bối cảnh mới.

+ Để hiện thực hóa những mục tiêu mang tính chiến lược đó, đâu là những nội dung thay đổi mang tính đột phá mà ông cho rằng sẽ tạo ra bước chuyển lớn trong hoạt động trợ giúp pháp lý thời gian tới?

Ông Lê Vệ Quốc: Trong lần sửa đổi Luật này, cơ quan soạn thảo tập trung vào một số nhóm chính sách lớn, có tính nền tảng và đột phá, nhằm tạo ra chuyển biến thực chất trong hoạt động trợ giúp pháp lý, bao gồm:

Thứ nhất, rà soát để mở rộng diện người được trợ giúp pháp lý. Bên cạnh các nhóm người có công với cách mạng, người thuộc hộ nghèo, có hoàn cảnh khó khăn về kinh tế, chúng ta còn căn cứ vào các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên để ghi nhận thêm nhóm đối tượng như người nước ngoài theo điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, bảo đảm phù hợp với các cam kết quốc tế.

Thứ hai, nâng cao tiêu chuẩn đối với đội ngũ trợ giúp viên pháp lý và cộng tác viên trợ giúp pháp lý thông qua việc quy định cụ thể và chặt chẽ hơn điều kiện bổ nhiệm, cấp thẻ, miễn nhiệm và thu hồi thẻ trợ giúp viên pháp lý. Mở rộng diện người và hình thức thực hiện trợ giúp pháp lý đi đôi với nâng cao tiêu chuẩn làm cộng tác viên trợ giúp pháp lý. Luật sửa đổi đặt ra các điều kiện, tiêu chuẩn chặt chẽ hơn về trình độ chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp và đạo đức nghề nghiệp, theo hướng tương đương với các luật sư chất lượng cao. Mục tiêu là bảo đảm người thực hiện TGPL không chỉ giỏi về chuyên môn mà còn có phẩm chất đạo đức, kỹ năng nghề nghiệp phù hợp với tính chất đặc thù của việc cung cấp dịch vụ TGPL cho người nghèo, đối tượng chính sách và các đối tượng yếu thế.

Thứ ba, mở rộng lĩnh vực trợ giúp pháp lý theo hướng lấy người được trợ giúp pháp lý làm trung tâm. Theo Luật hiện hành, trợ giúp pháp lý chủ yếu được thực hiện trong lĩnh vực pháp luật dân sự, hình sự, hành chính, loại trừ lĩnh vực kinh doanh thương mại. Nếu tiếp cận theo hướng "lấy người được trợ giúp làm trung tâm", ở đâu có người thuộc diện trợ giúp pháp lý cần hỗ trợ thì ở đó phải có trợ giúp pháp lý. 

Vì vậy, sẽ không phân biệt họ đang tham gia giao dịch dân sự, hành chính hay hình sự, mà kể cả các giao dịch trong lĩnh vực kinh doanh thương mại nhằm mục đích thoát nghèo càng cần có sự trợ giúp pháp lý của Nhà nước. Cách tiếp cận này hoàn toàn phù hợp với chủ trương của Nghị quyết 86 của Bộ chính trị về hỗ trợ phát triển kinh tế tư nhân.

Thứ tư, đổi mới cách thức quy định trong Luật theo hướng tinh gọn, ổn định và phân định rõ thẩm quyền. Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý tập trung quy định những nội dung mang tính nguyên tắc, tính ổn định, phù hợp với chỉ đạo "cơ bản không quy định thủ tục hành chính, trình tự, hồ sơ trong luật mà giao Chính phủ, các bộ quy định theo thẩm quyền nhưng không được đặt thêm thủ tục hành chính, phát sinh thêm giấy phép con so với hiện hành" tại Kết luận 119-KL/TW ngày 20/01/2025 của Bộ Chính trị về định hướng đổi mới, hoàn thiện quy trình xây dựng pháp luật, Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Các nội dung về thủ tục hành chính, các vấn đề về hồ sơ, thủ tục, các vấn đề kỹ thuật được giao quy định trong các văn bản dưới Luật để bảo đảm sự linh hoạt của văn bản quy phạm pháp luật.

Thứ năm, đẩy mạnh chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động trợ giúp pháp lý. Luật sửa đổi xác định rõ trách nhiệm của các cơ quan Nhà nước trong việc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong hoạt động trợ giúp pháp lý; trong đó có xây dựng, vận hành và khai thác hiệu quả các nền tảng số, từng bước hiện thực hóa mục tiêu trợ giúp pháp lý hiện đại, minh bạch, thuận tiện, hướng tới mô hình trợ giúp pháp lý "không giấy tờ", tạo điều kiện để người dân dễ dàng tiếp cận và thụ hưởng chính sách.

+ Có một thực tế đáng quan tâm là tỷ lệ phụ nữ chủ động tìm đến các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý hiện còn khá khiêm tốn. Liệu dự thảo Luật sửa đổi có những quy định "đặc thù" nào để tiếp thêm động lực cho đối tượng này không?

Ông Lê Vệ Quốc: Phụ nữ là nhóm đối tượng được quan tâm trong nhiều chính sách an sinh xã hội. Tuy nhiên, Luật Trợ giúp pháp lý hiện hành không quy định người được trợ giúp pháp lý dựa trên yếu tố giới tính, thay vào đó các quy định của Luật đều chung tính cho cả 2 giới. Ví dụ. trẻ em dù là trẻ em trai hay trẻ em gái đều thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Phụ nữ hoặc nam giới là người nghèo đều thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Phụ nữ và nam giới là người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế xã hội đặc biệt khó khăn thì thuộc diện được trợ giúp; trong khi đó, phụ nữ không thuộc các nhóm quy định tại Điều 7 của Luật Trợ giúp pháp lý thì không "đương nhiên" thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Tuy nhiên, nếu nghiên cứu sâu hơn thì có thể thấy rằng, trong một số nhóm người được trợ giúp pháp lý thì phụ nữ chiếm nhiều hơn, ví dụ nhóm nạn nhân bị bạo lực gia đình có khó khăn về tài chính; nạn nhân bị mua bán…

Với phương châm "không ai bị bỏ lại phía sau" nên dự thảo Luật sửa đổi đã bổ sung nhóm "người có khó khăn về tài chính do gặp thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn, mất mùa, sự kiện bất khả kháng, tình trạng khẩn cấp theo quy định của pháp luật" thuộc diện được trợ giúp pháp lý.

Cách tiếp cận này nhằm bảo đảm trợ giúp pháp lý thực sự hướng đến đúng đối tượng "yếu thế" cần được hỗ trợ, trong đó có phụ nữ, bảo đảm công bằng, nhân văn và hiệu quả trong việc sử dụng nguồn lực của Nhà nước.

+ Ông đã nhắc đến kỳ vọng về một nền trợ giúp pháp lý "không giấy tờ". Vậy lộ trình chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ thông tin trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý sẽ được Bộ Tư pháp triển khai cụ thể ra sao để người dân có thể thụ hưởng dịch vụ này một cách nhanh chóng và thuận lợi nhất?

Ông Lê Vệ Quốc: Có thể khẳng định rằng, chuyển đổi số trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý là một trong những nhiệm vụ được Bộ và Ngành Tư pháp đặc biệt quan tâm tập trung triển khai trong thời gian qua. Đây cũng là nhiệm vụ mà Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý đang tập trung nghiên cứu, tham mưu thực hiện đồng bộ kể cả từ việc hoàn thiện thể chế đến việc thực hiện.

Cụ thể, hiện tại, chúng tôi đang phối hợp với các chuyên gia công nghệ triển khai dự án đầu tư công xây dựng hệ thống thông tin về trợ giúp pháp lý; với trọng tâm là hình thành cơ sở dữ liệu trợ giúp pháp lý chính xác, thống nhất, toàn diện trên phạm vi toàn quốc. Hệ thống thông tin trợ giúp pháp lý sẽ giúp thu thập, quản lý, khai thác hiệu quả thông tin trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý (gồm thông tin về người được trợ giúp pháp lý, các vụ việc trợ giúp pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý…) nhằm đơn giản hóa thủ tục hành chính, tạo điều kiện thuận lợi cho người được trợ giúp pháp lý tiếp cận, sử dụng dịch vụ trợ giúp pháp lý; nâng cao chất lượng quản lý trợ giúp pháp lý, phù hợp với định hướng xây dựng Chính phủ điện tử hướng tới Chinh phủ số.

Điểm đột phá của hệ thống này là việc kết nối với cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư và ứng dụng định danh điện tử VneID. Trên cơ sở đó, trong thời gian tới, người dân thuộc diện được trợ giúp pháp lý chỉ cần cung cấp thông tin tối thiểu như họ tên và nội dung yêu cầu trợ giúp pháp lý. Ngay lập tức, hệ thống nghiệp vụ sẽ tự động xác thực, kích hoạt và xử lý trên môi trường điện tử. Theo cách này, người dân không phải cung cấp hay phải nộp thêm bất kỳ giấy tờ nào đối với những thông tin đã có sẵn trong cơ sở dữ liệu của chúng tôi hoặc đã được tích hợp kết nối với các cơ sở dữ liệu khác. Điều này không chỉ giúp rút ngắn thời gian giải quyết, giảm chi phí xã hội mà còn tạo điều kiện thuận lợi để người dân, đặc biệt là các nhóm yếu thế, tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý một cách thuận lợi, nhanh chóng và thân thiện hơn.

Với lộ trình và giải pháp như vậy, tôi tin tưởng rằng trong thời gian không xa, công tác trợ giúp pháp lý sẽ được triển khai hoàn toàn trên môi trường số, hiện thực hóa mục tiêu trợ giúp pháp lý hiện đại, hiệu quả và "không giấy tờ".

+ Trân trọng cảm ơn ông về những chia sẻ tâm huyết này!